Theater / Achtergrond
special: Jakop Ahlbom over 'Lebensraum'

‘Ontdekken is belangrijker dan begrijpen’

De succesvolle theatermaker Jakop Ahlbom heeft zich voor zijn nieuwe voorstelling Lebensraum laten inspireren door de slapstick van Buster Keaton. Als je niet beter zou weten, zou je denken dat dit pure komedie is. Maar Ahlbom zou Ahlbom niet zijn als hij niet op zoek ging naar de onderliggende tragiek. Een zoektocht, waarbij tijdens de première nog niet alle puzzelstukken in elkaar vielen. 8WEEKLY spreekt hem een paar weken later. Heeft hij met Lebensraum wel de voorstelling gemaakt die hij wilde maken?Weet je nog wanneer je Buster Keaton voor het eerst zag?

~

Ik zag de openingsscène van de film Scarecrow. Twee mannen ontbijten samen in een kleine huiskamer, met vaste rituelen. Dat mondt uit in een prachtige slapstickscène. Het is simpel gefilmd, zonder trucage, net theater.Waarom is hij beter dan Chaplin of Laurel & Hardy?Dat durf ik niet te zeggen. Hij was wel de voorloper van de slapstick. Zijn sfeer is uniek, droger en melancholischer dan Chaplin. Hij speelt ook minder met zijn mimiek, de dingen overkomen hem gewoon. Bovendien is Keaton surrealistischer in zijn fantasie en verbeelding, daarom voel ik me het meest met hem verwant.Was hij ook een tragische figuur?Jazeker! Hij is opgegroeid met ouders die met circusacts de wereld rondtoerden. Ze hebben hem gedwongen als dwerg op te treden. Letterlijk is de vloer met hem aangeveegd.Je maakt bijna altijd voorstellingen met een rauw randje. Zit die er voor jou deze voorstelling ook aan of is het deze keer een echte komedie?Daar heb ik wel mee geworsteld. Als je Keaton als inspiratie gebruikt, is het idee van de scène dat het grappig moet zijn. En dat was het tijdens het proces niet altijd. Daarom heb ik geprobeerd de situatie rond de twee mannen serieus en melancholisch te laten zijn. Ik hoop dat dat overeind blijft naar het einde toe, dat de eenzaamheid van de figuur van Jakop voelbaar is.Heb je anders gewerkt dan gewoonlijk?Ik heb gemerkt dat het voor mij toch beter werkt om vanuit een serieuze insteek te werken, dan wordt het grappig óndanks zichzelf. Vielfalt [Ahlboms succesvolle stuk uit 2006/2007 – red.] ging bijvoorbeeld over een nachtmerrie, maar werd uiteindelijk geestig door de fantasierijke effecten. Hier is de vorm grappig. We hebben geprobeerd dat op een zuivere en droge manier te doen, zodat het lijkt alsof de komedie vanuit zichzelf komt en niet dat wij die erbovenop leggen.Wat is de kracht van slapstick?Dat klinkt als iets wat een toeschouwer moet beantwoorden. Ik kan daar moeilijk op antwoorden, omdat ik het zelf heb gemaakt en er ook nog in speel.Jij hebt ervoor gekozen.

~

Ik zag de openingsscène van de film Scarecrow. Twee mannen ontbijten samen in een kleine huiskamer, met vaste rituelen. Dat mondt uit in een prachtige slapstickscène. Het is simpel gefilmd, zonder trucage, net theater.

Waarom is hij beter dan Chaplin of Laurel & Hardy?
Dat durf ik niet te zeggen. Hij was wel de voorloper van de slapstick. Zijn sfeer is uniek, droger en melancholischer dan Chaplin. Hij speelt ook minder met zijn mimiek, de dingen overkomen hem gewoon. Bovendien is Keaton surrealistischer in zijn fantasie en verbeelding, daarom voel ik me het meest met hem verwant.

Was hij ook een tragische figuur?
Jazeker! Hij is opgegroeid met ouders die met circusacts de wereld rondtoerden. Ze hebben hem gedwongen als dwerg op te treden. Letterlijk is de vloer met hem aangeveegd.

Je maakt bijna altijd voorstellingen met een rauw randje. Zit die er voor jou deze voorstelling ook aan of is het deze keer een echte komedie?
Daar heb ik wel mee geworsteld. Als je Keaton als inspiratie gebruikt, is het idee van de scène dat het grappig moet zijn. En dat was het tijdens het proces niet altijd. Daarom heb ik geprobeerd de situatie rond de twee mannen serieus en melancholisch te laten zijn. Ik hoop dat dat overeind blijft naar het einde toe, dat de eenzaamheid van de figuur van Jakop voelbaar is.

Heb je anders gewerkt dan gewoonlijk?
Ik heb gemerkt dat het voor mij toch beter werkt om vanuit een serieuze insteek te werken, dan wordt het grappig óndanks zichzelf. Vielfalt [Ahlboms succesvolle stuk uit 2006/2007 – red.] ging bijvoorbeeld over een nachtmerrie, maar werd uiteindelijk geestig door de fantasierijke effecten. Hier is de vorm grappig. We hebben geprobeerd dat op een zuivere en droge manier te doen, zodat het lijkt alsof de komedie vanuit zichzelf komt en niet dat wij die erbovenop leggen.

Wat is de kracht van slapstick?
Dat klinkt als iets wat een toeschouwer moet beantwoorden. Ik kan daar moeilijk op antwoorden, omdat ik het zelf heb gemaakt en er ook nog in speel.

Jij hebt ervoor gekozen.
Naar mijn mening wordt er tegenwoordig in het theater te snel gejongleerd met slapstick zonder te weten wat het precies is. Ik heb geprobeerd zo exact mogelijk vanuit het principe te werken. Volgens mij is dat aardig gelukt. Maar wat nu precies de kracht is?

Het publiek ligt dubbel van het lachen vanaf de eerste seconde …
Humor is altijd ontwapend, en slapstick heeft een naïeve fysieke vorm die je als een kind kan doen laten kijken. De grap van slapstick is dat ‘iets pijn veroorzaakt bij een ander’. Het is het idee dat iemand een ander onderuithaalt, die vervolgens plat op zijn neus valt. We ontdekten ook dat slapstick is opgebouwd vanuit anticipatie, in de verhouding tussen publiek en de mensen op het podium. Je ziet het als publiek allang aankomen, de mensen die het meemaken echter niet. Die domheid, daar lachen we om.

In welke mate is die vorm dwingend voor je geweest?
De film Scarecrow en het idee van de stomme film waren uitgangspunt. Daar heb ik me consequent aan gehouden. Soms was dat frustrerend. Dan dacht ik, ik zou het de andere kant op kunnen trekken, maar ik wist ook: dit is onze basis. Het was lastig: wordt het niet te kinderachtig, gaat het werken? De enige manier is om het bloedserieus te doen. De vraag die blijft, is: kunnen we er nog steeds gefascineerd door raken?

En?
Als het mij raakt, zou het anderen ook moeten kunnen raken.

Hoe verhoudt de voorstelling zich tot deze tijd?
Wil je weten wat het hedendaagse belang is? Het feit dat Keaton toen al zo’n enorme fantasierijkdom bezat, die nog steeds actueel is. Het is bovendien heel vakmatig gedaan. Tegenwoordig worden er veel moderne technieken zoals videoprojectie in het theater gebruikt. Ik wil terug naar de zuivere vorm van theater. Ik ben altijd op zoek naar vakmanschap.

De grap is natuurlijk dat jij in het huidige politieke klimaat, zonder dat je de actualiteit expliciet toelaat in je stukken, overeind blijft. Hoe komt dat?
Dat weet ik niet goed. Toeval? Nee, in mijn voorstellingen ligt de focus op klein menselijke relaties. Waarin de positie van liefde en macht verbeeld wordt vanuit verschillend perspectief. Voor mij is dat hetzelfde als grote politieke kwesties. Misschien zijn het de herkenbaarheid en de direct persoonlijke vorm die het actueel houden.

Moet een Zweed nu de redder van het Nederlands theater zijn,’ werd eerder over je geschreven.
Ik werk met choreografische middelen en fysieke interactie als handeling, niet als dans. Ik ben geen echte choreograaf, maar gebruik wel een theatrale structuur, geen opsomming van acts. Dat ik me staande kan houden, en gewaardeerd word, vind ik wel fijn. En overdreven succesvol ben ik ook niet, dan zou het overal vol zitten en dat is niet zo. Heel erg beroemd ben ik niet.

Hoe plaats je deze voorstelling in de lijn van je werk?
Vielfalt
is de voorstelling waarmee ik ben doorgebroken, daarna kwamen De Architect, Innenschau en nu Lebensraum. Je herkent in alle voorstellingen mijn handtekening. Ik kies steeds een ander onderwerp en probeer daar een specifieke stijl voor te vinden. Het mag geen herhaling zijn.

In sommige recensies van Lebensraum werd geschreven dat het te veel een rond verhaaltje blijft. Er zijn mensen die de gekte hebben gemist. Herken je dat, of hebben ze niet goed gekeken?
Het prikkelt nu al meer dan bij de première, toen was de voorstelling net af. Nu kan ik pas echt beginnen met spelen. Na de première heb ik het einde nog veranderd. Het probleem was dat de figuur gespeeld door Reinier Schimmel wel een kleine transformatie doormaakte, maar de andere personages niet. Zo had het te weinig gevolgen voor hun verhouding. Dat vond ik jammer. De centrale figuur ben ik. De eenzaamheid en triestheid van die man wilde ik versterken. Ik hoop dat het nieuwe einde meer ontroert.

Ontstaat dan tijdens dat proces pas de inhoud?
Nee, ik heb wel een inhoud bedacht van tevoren. Keaton heeft het meestal over driehoeksverhoudingen, vaak over de rivaliteit om een vrouw. Dat wilde ik juist niet doen. Daarom heb ik verzonnen dat de vrouw [gespeeld door Ahlboms eigen vrouw Silke Hundertmark – red.] een pop is, die de mannen samen creëren. Het verhaal begint met twee vrienden en zij vullen het het gemis aan iets in met de komst van een vrouw. Sommige toeschouwers denken aan Frankenstein, ik denk zelf aan Pinokkio. Tijdens het maakproces is er een andere ingang bij gekomen, maar die ga ik hier niet vertellen.

Waarom niet?
Het zit in de voorstelling en je kunt het erin zien, of niet. Ik weet waarom ik bepaalde keuzes heb gemaakt,maar ik hoef ze niet allemaal uit te leggen. Sommige wel: we laten bijvoorbeeld een scène zien, waaruit blijkt dat de mannen de pop hebben gemaakt. Dat is belangrijk voor het inhoudelijke aspect. Andere dingen vind ik minder belangrijk om concreet uit te leggen. Ik vind het mooi dat als je ernaar kijkt en het verbinding legt met je eigen ervaring. Ontdekken, vind ik, is belangrijker dan begrijpen.

Heb je eraan gedacht om het nog meer uit de hand te laten lopen? Nog grimmiger te laten zijn?
Dan ging het een andere kant op en verlaat je je vertrekpunt. Het moest een eerbetoon aan Keaton zijn.

Toch spring je uiteindelijk letterlijk door zijn schilderij heen. Ik dacht dat je wilde zeggen: ‘Buster, bedankt voor de inspiratie, maar dit maak ik.’
Leuk dat je dat erin ziet, maar zo is het niet ontstaan. Soms ontdek ik de betekenis ook pas maanden later. Ik volg graag mijn intuïtie. En als het goed voelt, dan doe ik het.

8WEEKLY MediaPlayer

http://www.youtube.com/watch?v=Y0LBcjjWI48