Fortress Europe – een metaforisch microdrama op een xenofoob continent

Met deze sleutelscène van het muziektheaterstuk Fortress Europe wil Floris Visser, regisseur, focussen op het conflict tussen angst, onzekerheid en compassie. Hij is van plan in de periode 2017 – 2020 in samenwerking met De Nationale Opera en Asko|Schönberg elk jaar een opera te schrijven onder de gezamenlijke titel Sign of the Times om snel te kunnen reageren op de actualiteit.

Tijdens het Amsterdamse Opera Forwards Festival dat ook dit jaar veel jonge mensen aantrekt, wil hij in een actieve dialoog komen. Een dialoog over waarden die niet meer werken, idealen die sneuvelen en compassie van het individu dat Europa alsnog van een ondergang kan redden. Hoe wil hij dat doen? Wat beoogt hij met zijn vernieuwende operaconcept? En waarom is dat zo belangrijk voor hem?

Ik ontmoet Floris Visser op een vrijdagochtend in café-restaurant Stanislavsky in Amsterdam, drie dagen voor de wereldpremière die op maandag 20 maart 2017 in de Stadsschouwburg zal plaatsvinden.

Storytelling

‘Ik geloof in de kracht van een goed verhaal, in storytelling. Netflix of HBO bewijzen dat mensen bereid zijn uren-, dagen- en zelfs wekenlang – en dat ook nog in zo veel mogelijk seizoenen – een verhaal te volgen. Mijn drive is stukken maken over grote veranderingen die over echte mensen gaan en die vanuit hun microperspectief verteld worden. Grote thema’s gaan altijd over kleine levens. Zoals het vluchtelingenprobleem niet over politiek maar over ons allemaal gaat. Ishet de welvaart? Of het economisch systeem dat mensen voor “niet reageren” laat kiezen? Ik proef gebrek aan idealen, we zijn ze kwijtgeraakt. Na de Tweede Wereldoorlog is er een nieuw tijdperk aangebroken, ik heb voor Sign of the Times niets aan verhalen die niet bij de actuele problemen aansluiten. Mijn publiek leeft nu en hun wil ik met mijn zoektocht bereiken. Ik tracht niet alleen nieuwe muziek te maken maar ook nieuwe opera’s die aansluiten bij de tijdsgeest van de verandering van tijdperk. Alles verandert. Ontzuiling en secularisatie hebben ons van onze dromen beroofd, ik bedoel daarmee niet dat iedereen nu meteen weer naar de kerk moet rennen. Het gaat me om het geloof zelf. Na de ontzuiling vertelden de media een negatief verhaal. Maar geloof en/of religie is ook een sterk ideaal: als we geloven staan we ergens voor, samen, vol compassie. Dat zie ik op dit moment weinig om me heen. Ja, ook in mijn generatie zie ik nog waar weinig dromen.’

Metaforen

‘Fortress Europa gaat over de vluchtelingencrisis, angst en compassie. Het libretto waar ik onder anderen ook aan meewerkte, is gebaseerd op het verhaal van Ilja Leonard Pfeijffer Gelukzoekers. Pfeijffer vertaalt een Griekse mythe naar het hier en nu: hij ziet Europa als een Noord-Afrikaanse oudere vrouw die ooit vol moed de wereld tegemoetzag en op de rug van een stier – de god Zeus – de Middellandse zee overstak en het continent Europa stichtte. Nu leeft ze oud en teruggetrokken in Brussel, bang voor de toekomst klampt ze zich vast aan haar vergane gloriedagen en durft haar kamer in de Europese stad niet meer te verlaten. Ze heeft een zoon Frans, hij is politicus en hij krijgt opdracht de poort naar Europa op een anoniem Grieks eiland te bewaken. Dan komt die scene die ik al genoemd heb. De angst die onder het verhaal ligt is begrijpelijk maar welke kant zou jij opgaan als je een vluchteling die net de dood ontkomen is in de ogen kijkt? Blijft Frans een politicus die trouw zijn opdracht uitvoert of wint toch zijn menselijke kant? En hoe gaat Europa, zijn moeder, met zijn beslissingen om? Deze vertelling is een grote metafoor.

Ik denk aan de negentiger jaren: fatsoen, hoop en vrijheid waren toen het parool. Dan valt de Berlijnse muur – ook een zinnebeeld voor de vrijheid, de wereld wordt een walhalla van onbegrensde mogelijkheden, euforie en vrijdom nemen de overhand. En wat gebeurt in het begin van het jaar 2000? De totalitaire secularisatie verdooft de menigte met materialisme. Hebben in plaats van geloven, de idealen over echte waarden brokkelen af. Hoe lang willen we nog doorgaan op die manier?’

Debat

‘Daar gaat het me om, wat kan ik als individu doen? Hoe kom ik dichter bij mijn publiek? De opera is compact omdat het ten koste van de actualiteit gaat als ik me in details verlies. Mijn concepten zijn minimalistisch om zo veel mogelijk met de verbeelding van de kijker in tweespraak te komen. Voor Fortress Europa, heb ik Calliope Tsoupaki, componiste, benaderd voor de muziek omdat haar Griekse afkomst het muziekverhaal authentiek en invoelbaar maakt. Ze roept de werelden van het oude Griekenland en ook het Midden-Oosten op met Byzantijnse klanken en Arabische modi en maakt de cultuur van de vluchteling op die manier toegankelijk. Fantastisch hoe ze dat vertaalt. Door de beelden dicht op de huid van het personage te houden grijp ik de kijker bij de strot. De keus voor 3-4 personages en een 90 minuten durende voorstelling biedt mogelijkheden om elkaar na afloop te ontmoeten. Daarom nodig ik het publiek uit voor een debat na de voorstelling. Er zijn drie begeleiders in de zaal aanwezig die het discussieverloop sturen. Ik wil graag uitspraken en tegenstellingen horen, politieke en sociale meningen over de inhoud van de opera, waarin het publiek tegelijkertijd actief deelneemt aan de formulering van een nieuw beschavingsideaal voor deze snel veranderende wereld. Om te voorkommen dat deze productie een politiek pamflet wordt, belicht ik in metaforen en nuances alle zijden van de vluchtelingencrisis, de staat van Europa en de opkomst van het populisme. Met dit forum beoog ik een “ver-innering” waarmee ik verinnerlijking bedoel te activeren in plaats van een passieve “her-innering” achter te laten. Deze confrontaties wil ik graag als inspiratie voor het tweede en derde deel van Sign of the Times gebruiken, waarmee ik nu al bezig ben. Wat alle drie stukken verbindt, is de gedachte dat we ons opnieuw moeten uitvinden als westerse maatschappij. Anders zal het niet goedkomen met Europa . ’

Verwachting

‘Media sturen onze aandacht op dit moment meer naar Trump en politiek dan naar de vluchtelingencrisis. Wat niet weet, wat niet deert maar de vluchtelingencrisis is niet van tafel. Integendeel, kijk maar naar het wereldnieuws, afgelopen week is er weer een schip vergaan voor de poorten van ons xenofobe Europa. Ik snap de angst maat toch vind ik stilzwijgen vanuit mijn vak niet acceptabel. Fortress Europa staat symbool voor een situatie die zich iedere dag aan Europa’s grensgebieden voordoet. En ik mis het oprechte medegevoel. Door mijn stukken wil ik dat mensen gaan protesteren vanuit het ideaal en niet vanuit angst. Daarom is de ontmoeting met mijn publiek zo belangrijk voor mij, iemand zei tegen mij: het debat is de tweede acte van de opera. Ja, het is een experiment, of het een succes wordt – moeten we afwachten. Realisme op het toneel werkt niet. Daarom gebruik ik liever metaforische beelden en ga op zoek naar het wezen van de werkelijkheid. Ik geloof in de oerkracht van de klassieke vormen, zoals de mythe. Een klassiek verhaal is een blauwdruk van onze beschaving. Een actueel conflict geplaatst in een metafysische context activeert een levendig voorstellingsvermogen. En de context moet authentiek blijven. Als ik ergens bang voor ben dan is het “onwaar” te zijn. Misschien schep ik daarom afgesloten werelden die dicht op de huid van de personages blijven. Ik geloof dat de focus op een microwereld meer raakt dan grote woorden over een anonieme massa.’