Spectaculaire showcase met naar onderbuikgevoel

Banana Man Costume, 1981

Mike Kelley (1954-2012) geldt als een van de meest invloedrijke kunstenaars van de hedendaagse kunst. Zijn oeuvre is extreem veelzijdig. Het bestaat evengoed uit schilderkunst en sculptuur als video, muziek, installaties en performances. Om maar eens een greep te doen uit de bijna 200 werken die het Stedelijk Museum in deze openingstentoonstelling van de nieuwbouw bijeen heeft weten te brengen.

Van concept tot openingstentoonstelling
Een gesprek met Claire van Els, assistent-curator van de Mike Kelley-tentoonstelling, leert dat het idee voor een tentoonstelling van Kelley al tussen 2006 en 2007 onder oud-directeur Gijs van Tuyl ontstaat. In de loop van de tijd groeit dit idee langzaam uit tot een uitgebreide overzichtstentoonstelling van Kelleys werk, die de kunstenaar bekendheid moet geven bij het grote publiek. Mede onder invloed van hoofdbegunstiger Turing Foundation wordt besloten dat deze groots opgezette tentoonstelling de opening van de nieuwe vleugel zal vormen. De omvang en de multimediale aard van de werken maken het tot de ideale showcase van de tentoonstellingsmogelijkheden van de nieuwbouw.

Het museum werkt tijdens de voorbereidingen van de tentoonstelling intensief samen met de kunstenaar. Aan deze samenwerking komt abrupt een einde wanneer Kelley op 31 januari 2012 sterft. Toch lukt het directeur Ann Goldstein om samen met de Mike Kelley Foundation for the Arts de tentoonstelling zo veel mogelijk volgens Kelleys visie in te richten.

Van Els legt uit dat door het overlijden van de kunstenaar enkele wijzigingen worden doorgevoerd in de expositie. Is het oorspronkelijk de bedoeling dat Kelleys werk thematisch wordt ingedeeld, nu wordt gekozen voor een chronologische opstelling. Het heeft voor de beschouwer als voordeel dat het een beter beeld geeft van de kunstenaar en diens ontwikkeling door de tijd heen.

John Glenn Memorial Detroit River Reclamation Project, 2001

Spectaculaire verzameling
De expositie start op de benedenverdieping. Al bij binnenkomst blijkt dat men gelijk had dat deze tentoonstelling de opening van de nieuwbouw moest zijn. Door verplaatsbare scheidingswanden kan de grote ruimte op vrijwel elke denkbare wijze worden ingedeeld. Van Els vertelt dat Ann Goldstein zelf de verdeling van de ruimtes tekende en vervolgens Kelleys werk van 1974 tot 2003 in de zo ontstane zalen heeft geplaatst. Het resultaat is een prachtig aan elkaar geschakeld grondplan, waar Kelleys werk op een indrukwekkende manier bij elkaar is gebracht en waar de diversiteit vanaf spat. Zowel zijn vroege academiewerk als bekender werk als More Love Hours Than Can Ever Be Repaid and The Wages of Sin (1987) zijn hier te vinden.

In deze zalen wordt het duidelijk dat Kelleys werk door de jaren heen geen zuiver lineaire ontwikkeling doormaakt. Kelley experimenteert al sinds zijn academietijd met videobeeld, gesproken tekst en muziek. Dit resulteert in een opmerkelijke serie van performances uit de periode 1977-1979. Van Els: ‘Van deze begintijd is niet veel video- of fotomateriaal gemaakt, wat de hier tentoongestelde beelden bijzonder maakt.’ Deze audiovisuele experimenten blijven gedurende zijn hele loopbaan een belangrijk onderdeel van zijn werk.

Kelley wisselt in deze jaren af tussen verschillende mediavormen als sculptuur, schilderijen, tekeningen en installaties. Hij maakt hierbij veelvuldig gebruik van beelden uit Amerikaanse stripverhalen, die hij steeds in een andere context in zijn werk integreert. Ook keert hij vaak terug naar bepaalde onderliggende thema’s als zijn kindertijd, waarbij hij keer op keer een nieuwe manier vindt om deze thema’s te onderzoeken of aan de kaak te stellen. Wat het werk in deze periode met elkaar verbindt is de dwingende manier waarop het met de beschouwer communiceert. Zijn werk prikkelt, al is dat niet altijd op een prettige manier.

More Love Hours Than Can Ever Be Repaid and The Wages Of Sin, 1987

Nare knuffels
Ondanks het feit dat de tentoonstelling niet meer thematisch is ingedeeld, komen voor Kelley bekende onderwerpen als seksualiteit, politiek-sociale vraagstukken en zijn (al dan niet problematische) kindertijd duidelijk naar voren. In een van zijn vroege beeldende werken, Half a Man (1987-1992), maakt hij voor het eerst gebruik van de afgedankte knuffeldieren. Deze voorwerpen, die wat Kelley betreft symbool staan voor geefcultuur en schuld, heeft hij gedurende zijn carrière meerdere malen in zijn werk gebruikt. Van Els: ‘De serie werd door kunstcritici gelabeld als een uiting van onderdrukte herinneringen uit de kindertijd. Dit heeft Kelley zelf echter altijd ontkend.’ Ondanks die ontkenning kleven er aan deze werken inderdaad associaties van kindergeweld en (seksueel) misbruik. Het levert een verontrustend beeld op, wanneer je die viezige knuffels en poppen op de grond ziet liggen. In combinatie met Kelleys stem, die bij het werk te horen is, krijg je als toeschouwer een naar onderbuikgevoel. Razend knap dat Kelley met zulke minimale middelen zo’n sterke emotie teweegbrengt.

Zapcultuur
Op de eerste verdieping kom je terecht in een uitermate drukke videozaal. Hierin bevindt zich een van de hoogtepunten van Kelleys videokunst. Het betreft 4 onderling verbonden video-installaties uit de voorstelling Day is Done (2004-2005) met 32 installaties uit Extracurricular Activity Projective Reconstructions. Dit laatste was een gigantisch project waar Kelley in 2001 aan begon. De bedoeling was om een 365-delige cyclus te produceren en dit gedurende een 24 uur durend evenement te tonen. Zover is het nooit gekomen, maar het door Kelley beoogde effect ervan wordt in de hier opgestelde projecties al duidelijk.

Van Els licht toe dat elke video een opnieuw opgevoerde scène laat zien van beelden die Kelley vond in schooljaarboeken en plaatselijke kranten. Het gaat hier om culturele rituelen als een opvoering van de Kerstnacht door een groepje kinderen, of de viering van Halloween door een als de duivel verklede man. Door de bewuste scène opnieuw na te spelen en in een precies nagebouwd decor te plaatsen, komt de foto, alsmede het ritueel, letterlijk tot leven. Het resultaat is een door elkaar lopende kakofonie aan beelden en geluiden. Van Els: ‘De gehele installatie heeft iets weg van het zappen langs tv-kanalen.’ De kamer voelt inderdaad als een voorbeeld van de Amerikaanse zapcultuur met zijn ongekende hoeveelheid aan beelden. Zelfs al zien we hier niet de 365 installaties die Kelley voor ogen had, het idee werkt bij deze kleine representatie ervan ook al. Je kunt je voorstellen welk overweldigend effect Kelleys ultieme uitvoering zou hebben. Deze zaal toont de kracht van Kelleys gedachtegoed en hoe hij in staat was vorm te geven aan zijn ideeën.

De overzichtstentoonstelling van Mike Kelley is met recht het spectaculaire openingsnummer van de nieuwbouw van het Stedelijk Museum. Goldstein maakt indruk met de omvang en presentatie van deze tentoonstelling. De keuze van de kunstenaar is een schot in de roos. Kelleys werk past goed bij het museum vanwege de diversiteit in uitingsvormen en het grote aantal stukken. De presentatiemogelijkheden die de nieuwbouw biedt, werken perfect voor Kelleys veelzijdigheid. De tentoonstelling is een mooie belofte voor toekomstige exposities.

Na Amsterdam zal deze tentoonstelling nog te zien zijn in Centre Pompidou, Parijs (2 mei t/m 5 augustus 2013), MoMA PS1, New York (7 oktober 2013 t/m 5 januari 2014) en het Museum of Contemporary Art, Los Angeles (maart – juni 2014) (data onder voorbehoud)