Kunst / Achtergrond
special: diverse kunstenaars - Questioning History - de verbeelding van het verleden

Milosovic bij de nooduitgang en Lenin door de lucht

.

In de tentoonstelling Questioning History onderzoeken vijftien beeldende kunstenaars en twee kunstenaarsduo’s de manier waarop de media het verleden vormgeven. Hiermee pakt het Nederlands Fotomuseum een actueel thema, want geschiedenis is een ‘hot topic’. In tegenstelling tot geschiedenistentoonstellingen met een nostalgische insteek is dit een geëngageerde expositie die de bezoeker wakker schudt en bewust maakt van de rol die de media speelt bij geschiedschrijving.

Beeldenstorm
En wie herinnert zich niet de beelden uit Bagdad, waar Amerikaanse soldaten in 2003 het standbeeld van Saddam Hoessein neerhaalden, onder groot gejuich van enkele honderden Irakezen. De beelden gingen de hele wereld over en werden het symbool van de bevrijding van Irak. Later bleek dat deze historische gebeurtenis door de Amerikanen in scène was gezet. De honderden Irakezen zouden in werkelijkheid een kleine groep zijn die voor de gelegenheid was ingevlogen en met slim camerawerk tot een grote massa was uitvergroot. Toch zullen de eindeloos herhaalde journaalbeelden straks het collectieve geheugen bepalen.

Still uit Once in the XX Century 2004. Foto: Deimantas Narkevicius,Courtesy Jan Mot, GB Agency and Barbara Weiss Still uit Once in the XX Century 2004. Foto: Deimantas Narkevicius,Courtesy Jan Mot, GB Agency and Barbara WeissDe kunstenaars in Questioning History stellen het heersende beeld en de mechanismen die erachter zitten aan de kaak. In Deimantas Narkevicius’ video Once in the XXth Century (2004) speelt een standbeeld van Lenin de hoofdrol. We zijn in Litouwen. Net als bij Saddam Hoessein is er een opgewonden menigte, vlaggengezwaai en een lege sokkel. De apotheose wordt bereikt wanneer het standbeeld van de communistische leider van een open vrachtwagen omhoog wordt getakeld. Lenin zweeft als een superheld, met één arm vooruit wijzend, in de lucht voordat hij op zijn sokkel wordt verankerd. Toch blijkt het tafereel niet zo heroïsch als het lijkt. Narkevicius heeft de gebeurtenis zelf geschapen, door de beelden achterstevoren te monteren. Lenin werd juist van zijn sokkel getrokken in plaats van opgericht. Narkevicius laat op humoristische wijze zien dat de toeschouwer gemakkelijk op het verkeerde been is te zetten. 

De standbeelden van Saddam en Lenin zijn voorbeelden van een eenentwintigste-eeuwse beeldenstorm. Gert Jan Kocken gaat terug naar de Beeldenstorm van de zestiende eeuw, toen woedende protestanten katholieke heiligenbeelden vernielden. Van deze Beeldenstorm zijn weinig tastbare resten over. De getekende platen in de schoolboeken, met hakkende mannetjes op ladders in kerken, bepalen het beeld. Kocken spoorde overblijfselen van de Beeldenstorm op en blies zijn foto’s op tot levensgrote afbeeldingen. De woede van de Beeldenstomers komt zo extra groot tot uitdrukking. Als toeschouwer denk je vooral ‘zonde dat het stuk is gemaakt’, maar Kocken ziet er meer in. Behalve een documentaire waarde kent hij er ook een esthetische waarde aan toe. De verwoeste beelden hebben een eigen schoonheid en zeggingskracht. Volgens hem is de Beeldenstorm een keerpunt in het denken over het gebruik van het beeld, waarbij niets aan het toeval wordt overgelaten.

Mediageniek
Hiermee komen we bij een belangrijk mechanisme: nieuwswaarde. De macht van het beeld is groot, en daarom halen alleen mediagenieke momenten de voorpagina. Deze momenten worden zorgvuldig uitgekozen en geregisseerd door hen die daar belang bij hebben. Als er een vredesakkoord is bereikt, zien we alleen de regeringsleiders die handtekeningen zetten en handen schudden. Wat er achter de schermen gebeurt, weten we niet. Luc Delahaye vermijdt de zogenoemde ‘photo opportunities’, de momenten waarop fotografen de gelegenheid krijgen een plaatje te schieten. Delahaye beweegt zich liever achter de schermen van het wereldtoneel en fotografeert momenten die later mogelijk doorslaggevend zijn voor de wereldgeschiedenis. Zijn panoramafoto’s, zoals George Bush at concert noble (2005), ademen soms een monumentale sfeer uit. The Milosevic trial (2002) doet dit juist niet. De eens zo machtige leider zit ongemakkelijk achter een tafel in een rechtszaaltje van het internationale gerechtshof in Den Haag. De slome bewakers, het oersaaie kantoormeubilair en het groene bordje ‘nooduitgang’ maken er bijna een absurdistische omgeving van.

Thomas Demand, Gate, 180 x 238 cm, C-Print/ Diasec 2004. Courtesy VG Bild, Bonn/ Beeldrecht, Amsterdam Thomas Demand, Gate, 180 x 238 cm, C-Print/ Diasec 2004. Courtesy VG Bild, Bonn/ Beeldrecht, AmsterdamThomas Demand werkt eveneens vanuit deze zienswijze. De bekende Duitse kunstenaar reconstrueert met maquettes plekken die het decor zijn geweest van historische gebeurtenissen. Een stilleven van de douane op een vliegveld is op het eerste gezicht niet spannend, maar krijgt een ongemakkelijke lading wanneer je leest dat het gaat om de plek die kaper Mohammed Atta passeerde voordat hij het vliegtuig in stapte. En wat gastcurator Frank van der Stok betreft, is Gert Jan Kockens’ foto van een rustieke aquarel het sleutelwerk van de tentoonstelling. Alt Wien, 1908 was het werk waarmee Adolf Hitler een plek probeerde te bemachtigen op de Weense kunstacademie. Hoe was de geschiedenis gelopen als hij wel was toegelaten? Je wordt uitgedaagd je focus te verleggen. In tegenstelling tot de eerder besproken werken, krijgen deze laatste twee beelden pas zeggingskracht wanneer je de context kent

Authenticiteit
Ondanks de alternatieve beeldvorming blijft het bijna onmogelijk om een objectief, authentiek beeld vast te leggen. Dit ontdekte Maria Barnas in haar zoektocht naar de originele opstelling van Goethe’s schrijfkamer. Niet alleen bleek zijn woning hergebouwd, maar ook foto’s van de originele schrijfkamer lieten een variatie aan zogenaamd oorspronkelijke opstellingen zien. Barnas maakte hiervan een videopresentatie waarin de verschillende settings zich afwisselen.

Luc Delahay, The Milosevic Trial (C-print-245 cm x 111 cm) 2002 Luc Delahay, The Milosevic Trial (C-print-245 cm x 111 cm) 2002Kan Barnas’s werk nog op instemming van het aanwezige publiek rekenen, voor velen gaat de interpretatie van het kunstenaarsduo Adam Broomberg & Oliver Chanarin te ver. Het tweetal vindt dat bepaalde beladen onderwerpen nooit realistisch in beeld kunnen of mogen worden gebracht. Hun verblijf in bij de Britse troepen in Afghanistan in 2008 legden zij daarom vast op een enorme rol fotopapier, waarvan zij elke dag een groot stuk gedurende 20 seconden door het daglicht lieten beschijnen. De abstracte getuigenissen dragen titels als Repatriation en The day nobody died. Of je er nu van houdt of het haat, het werk tilt het historisch bewustzijn naar een hoger niveau. Ze tonen zowel het vermogen als het onvermogen de wereld te kunnen vatten. Op een bepaalde manier is dit heel troostend.

Questioning History is een actuele en confronterende tentoonstelling. In de gelijknamige Engelstalige essaybundel wordt vanuit verschillende invalshoeken nog eens in- en uitgezoomd op het thema. Het is eveneens een tentoonstelling die om goede begeleiding vraagt, vooral als het een breed publiek wil bereiken. Helaas zijn niet alle tekstborden even helder. Soms is het jargon -dat letterlijk uit het Engels lijkt te zijn vertaald- tenenkrommend. Met een constructieve publieksbegeleiding (rondleidingen, uitleg op aanvraag, audiotour) zou veel gewonnen kunnen worden. De bezoeker moet ook beseffen dat hij tijd en aandacht nodig heeft om los te komen van de waan van de dag. Deze tentoonstelling verdient het om lang over na te praten.