Voorbij de drempel van het onvoorstelbare

Claude Lanzmanns Shoah (1985) is een documentaire van ruim negen uur over de systematische vernietiging van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is een film zonder soundtrack die bestaat uit interviews en lange monotone shots van de vernietigingskampen. Lanzmann sluit geen gemakkelijke compromissen met de wensen van de kijker. Shoah is daarmee een oefening in uithoudingsvermogen en concentratie en tegelijk een nauwgezet verslag van een van de zwartste bladzijden uit de Europese geschiedenis.

Claude Lanzmann werkte meer dan tien jaar aan Shoah, vanuit een strenge en nauwgezette methodologie. Hij gebruikte bewust geen archiefmateriaal en baseerde zijn verslag op het relaas van overlevenden van de Shoah (de Hebreeuwse benaming voor de vernietiging van de Joden). Daarnaast sprak hij ook ooggetuigen en mensen die deelnamen aan de vernietiging van de Joden.

Shoah bestaat uit twee delen, maar heeft geen chronologische lijn. Lanzmann vult de getuigenissen summier en willekeurig aan met historische informatie verkregen van een Amerikaanse geschiedkundige. In vergelijking met verslagen van een meer didactische aard, zoals het door de BBC gemaakte Auschwitz: The Nazis and the Final Solution, is Shoah geen traditionele documentaire, maar meer een historische meditatie over de Holocaust. De film gaat over het herinneren van onvoorstelbare en ondenkbare gruweldaden, maar vooral over de (on)mogelijkheid om die als kijker echt te kunnen doorgronden. De film heeft daardoor een meer experimenteel karakter en past bij vergelijkbare onderzoeken over het in beeld brengen van de Holocaust, zoals Alain Resnais’ korte film Nuit et brouillard (1955).

Lanzmann begint de film in het Poolse plaatsje Chelmo, de plek waar de nazi’s experimenteerden met simpele gaswagens om mensen te liquideren. De getuigenissen van Joodse overlevenden en Poolse ooggetuigen worden afgewisseld door verhalen over de vernietigingskampen Treblinka, Sobibor en Auschwitz-Birkenau. Bepaalde getuigen zijn maar kort te zien. Lanzmanns verzoek om weer terug te denken roept vaak een muur van zwijgen op. Soms weet hij die te doorbreken, maar in andere gevallen ziet de toeschouwer alleen gezichten van mensen die hun herinneringen niet kunnen verwoorden.

Het proces

Shoah weet door het gebruik van de getuigenissen het systematische karakter van de Holocaust bloot te leggen. De meeste beschrijvingen van het vernietigingsproces hebben een zeer abstract gehalte, alsof de werking van de doodsmachine elke vorm van emotioneel of subjectief taalgebruik onmogelijk maakt. De taal van bepaalde overlevenden lijkt ook gecontamineerd te zijn door het geabstraheerde en eufemistische taalgebruik van de nazi’s.

Lanzmanns interviews met Joden die deel uitmaakten van een Sonderkommando zijn daar een bijzonder voorbeeld van. Een Sondercommando bestond uit Joden die in leven werden gehouden om deel uit te maken van de vernietigingsmachine. Ze werden gedwongen om de gedeporteerden de gaskamers in te leiden. Na de vergassingen zorgden zij voor de verwerking van de lijken in de crematoria. Lanzmann laat deze mannen gedetailleerd vertellen over hun ervaringen.

Zo richt een beschrijving zich op de verdeling van de lijken in de ruimte nadat een vergassing had plaatsgevonden. Volgens een getuige waren er altijd sporen van een doodstrijd te zien. Kinderen en bejaarden vielen het eerst neer en werden verpletterd door mensen die vanuit een natuurlijke drang om de giftige gassen te ontvluchten omhoog probeerden te klimmen. Deze getuige sluit af door te zeggen dat je nooit kon wennen aan wat je zag, hoe vaak het ook plaatsvond.

De laatste Jood

Lanzmann wist ook oud-soldaten te interviewen die waren gestationeerd in de kampen en zich bezighielden met de treinroosters en de kosten van het vervoer. Uit hun getuigenissen blijkt dat de Joden moesten betalen voor hun tocht naar de kampen in de vorm van een enkeltje met gereduceerd groepstarief. Elke reis werd gefinancierd door de verkoop van de Joodse bezittingen die de nazi’s in beslag hadden genomen.

Naast de getuigenissen gebruikt Lanzmann beelden die een mate van herhaling en routine tonen, zoals dolly shots die langzaam Auschwitz in rijden of beelden van voorbijtrekkende Poolse treinen. Hij toont de overblijfselen van kampen waar niet uit op te maken is wat er ooit heeft plaatsgevonden. De idylle van het Poolse landschap staat de opgeroepen herinneringen en ons voorstellingsvermogen in de weg.

Het laatste gedeelte van Shoah beschrijft de situatie in het getto van Warschau en de opstand in 1943. Een getuigenis van een Joodse verzetsstrijder die tijdens de opstand hulp zocht bij Poolse verzetsorganisaties om vervolgens terug te keren naar het getto, is pakkend in haar gruwelijke surrealisme. Hij wist het getto te bereiken toen de opstand al was neergeslagen. Hij beschrijft zijn nachtelijke tocht door de vernietigde wijken, waar onder het puin nog zwakke kreten waren te horen van overlevenden. Op een gegeven moment voelde hij een vreemde en macabere berusting toen hij zich realiseerde dat hij de laatste Jood was in het getto.

Empathie en het onmogelijke

Shoah is een essentiële film over de Holocaust, maar de film heeft ook kritiek geoogst. Zo vond de Franse regisseur Jean-Luc Godard dat Lanzmann zich te veel liet leiden door het dictum van de Duitse theoreticus Theodor Adorno die stellig beweerde dat het na Auschwitz onmogelijk was geworden om in beelden de gruwelijkheid van de Holocaust te laten zien. Lanzmann was van mening dat het tonen van beelden van de Holocaust in documentaires en het dramatiseren van de Holocaust in publieksfilms inging tegen de herinneringen van de overlevenden. Volgens Godard was dit een kortzichtig standpunt dat de filmische verwerking van de Holocaust beperkte.

De polemiek toont de complexiteit van de verwerking van genocide en oorlogsgeweld en dat dit maar deels kan worden overgebracht op het witte doek. Welke methode het meest geschikt is blijft problematisch: een te populaire benadering bagatelliseert en een te complexe aanpak vervreemdt het publiek. Het is ook de vraag hoe nieuwe generaties, die zijn opgegroeid met een relativerende en ironische kijk op geweld, de Holocaust zullen ervaren.

Om tot diepere inzichten te komen over de menselijke natuur is het misschien wel noodzakelijk dat er keer op keer een ongevoeligheid moet worden verbrijzeld. Shoah biedt, als je het merkwaardige ritme en de lange duur van de film volhoudt, een mogelijkheid tot diepgaande empathie. Deze moeilijke tocht is een experiment in het voorstellingsvermogen van het onmogelijke. De film is een monumentale poging om tot een vorm van verwerking te komen, maar het begrip en de empathie die je als kijker opbouwt staan uiteindelijk tegenover de immensiteit van wat er heeft plaatsgevonden.

Shoah verscheen onlangs op dvd bij distributeur Video/Film Express.