Vooruitblik op IDFA

Er gaat weinig boven kwaliteitsdocumentaires kijken op groot scherm terwijl het buiten guur en vroeg donker is. Hoewel het doorgaans geen lichte kost is dat het publiek krijgt voorgeschoteld – veel politiek geëngageerde films – verkocht het festival vorig jaar 155.000 kaartjes en dat werden er tot nu toe elk jaar meer. Ook dit jaar hebben directeur Ally Derks en haar crew weer een bijzonder programma samengesteld van ruim 300 documentaires en tal van activiteiten. Wat zijn dit jaar de thema’s? Welke premières zijn er? Wat is de openingsfilm? Wie zijn de gasten? En wat zijn de nieuwste ontwikkelingen in het medium?

Spionagethriller
Op de druk bezochte persconferentie in de viplounge van Tuschinski licht Ally Derks het overvolle festivalprogramma toe. Voorafgaand daaraan vindt de lancering van Pathé DOCS plaats, een nieuw aanbod van documentaires in reguliere bioscopen en voor gewone bioscoopbezoekers. Derks vertelt dat aanvankelijk het herdenkingsjaar 1989 en de val van de Berlijnse muur als thema van deze festivaleditie werden gekozen. Dat thema is inmiddels verdwenen, maar de openingsfilm grijpt er nog wel op terug. ‘Deze weken is op televisie en internet al een stortvloed aan programma’s te zien die terugkijken op 1989. Twintig jaar geleden besteedde het festival veel aandacht aan de val van het communisme en we meenden niet te veel in herhaling te moeten vallen.’ Naast de openingsfilm zijn er nog vijf Russische documentaires te zien die ook tijdens de eerste editie van IDFA in 1988 vertoond werden in het Glasnostprogramma.

Het festival opent met de wereldpremière van War Games and the Man who stopped them (2008) van Dariusz Jablonski. Het is een portret van de Poolse kolonel Kuklinski, die in de jaren zeventig ruim 40.000 strategische documenten van het Warschaupact aan de CIA doorspeelde. Hiermee voorkwam hij mogelijk een Derde Wereldoorlog, maar zette hij zijn eigen leven op het spel. Net op tijd vluchtte hij met zijn gezin naar de Verenigde Staten voordat de doodstraf tegen hem werd uitgesproken. Toen Jablonski in 2004 aan zijn documentaire begon, bleek de oud-kolonel onverwachts overleden. Het lukte Jablonski echter om een heel bataljon aan vrienden, bekenden, familieleden, oud-CIA-agenten en ex-collega’s voor de camera te krijgen. Ook gebruikt hij archiefbeelden van Kuklinski: fragmenten uit Poolse journaals en uit homemovies.

De documentaire is in grote lijnen opgezet als een spionagethriller. De verhalen van de geïnterviewden worden afgewisseld met duistere stadsbeelden en andere sferische insert shots. Spannende wendingen worden vergezeld door bombastisch aanzwellende muziek. Sterke troef van Jablonski is dat hij de dreiging van de Derde Wereldoorlog en een nucleaire ramp weergeeft in de strakke graphics van computerspelletjes. 

Een andere festivalthema is Niet Normaal. Elf films over ongewone levens zijn geselecteerd, waaronder Google Baby over baby’s op bestelling uit India. Het programma is een samenwerking met de gelijknamige kunstmanifestatie in de Beurs van Berlage. Internationale kunstenaars reageren daarin op het onderwerp ‘wat is normaal en wie bepaalt dat?’ Green screen toont documentaires over milieu en globalisering. Hierin draait onder meer Food Inc. (Robert Kenner),  een weinig flatterende kijk op de Amerikaanse voedselindustrie die Ally Derks als favoriete festivaldocumentaire noemt. De Open Stad is een ander subthema dat in het kader van de Internationale Architectuur Biënnale plaats vindt. In het Nederlands Architectuur Instituut in Rotterdam en in de Amsterdamse Tolhuistuin aan het IJ zijn films te zien over de eigentijdse stad. Ook een enorme 3D-installatie met beeld en geluid in de Zuiderkerk maakt deel uit van dit programma.

Juweeltjes

Bijzondere gasten dit jaar zijn de Amerikaanse Direct Cinema-pionier Frederick Wiseman en de uit Israël afkomstige filmmaker Eyal Sivan. Wiseman, IDFA-fan en -gast van het eerste uur, wordt geëerd met een retrospectief waarvoor hij zelf negen van zijn films selecteerde. Ook geeft de 80-jarige filmmaker en theaterregisseur een masterclass, net als Direct Cinema-collega Frans Bromet. IDFA nodigde Eyal Sivan uit om zijn persoonlijke top tien samen te stellen. De belangrijkste thema’s uit zijn werk zijn het collectieve geheugen, ethiek en de verbeelding van de geschiedenis. Deze onderwerpen keren ook terug in door hem gekozen films als Punishment Park (Peter Watkins , 1971), Philips radio (Joris Ivens , 1931) en Blind kind (Johan van der Keuken, 1964). Sivans eigen nieuwe film Jaffa, The Orange’s Clockwork beleeft dit festival zijn première. Aan de hand van een Jaffa-sinaasappel duidt hij de Palestijnse kwestie. IDFA probeert Leon de Winter nog uit Los Angeles over te halen voor een pittige discussie met Sivan.

Andere premières dit jaar zijn onder meer Michael Moore’s Capitalism a Love Story en Kings of Pastry van Chris Hegedus en D.A. Pennebaker. Van eigen bodem zijn onder andere The Player van John Appel, Views of Vermeer van Hans Pool en Mum van de debuterende Adelheid Roosen te zien. Deze documentaires maken deel uit van de nieuwe competitie Premieres from the Lowlands. Derks licht toe dat deze prijs in het leven is geroepen, zodat er in elk geval een Nederlandse documentaire iets zal winnen en de wereld rond zal reizen. ‘De lange en goede documentairetraditie van Nederland moet ook terug te zien zijn in de programmering.’ 

Archiefmateriaal
Wat zijn de nieuwste trends om documentaireverhalen te vertellen? Opvallend dit jaar is het vele gebruik van archiefmateriaal. Net als in de fotografie is er in de documentairefilm meer en meer sprake van beelden verzamelen in plaats van beelden maken. Dit was vorige maand ook goed te zien tijdens het Noorderlicht festival in Groningen. Ook is er een ontwikkeling gaande waarbij filmers, fotografen, kunstenaars en journalisten hun eigen medium steeds vaker combineren met internet, nieuwe media, sociale netwerken en bijvoorbeeld gamegraphics en animatie om de werkelijkheid in kaart te brengen. Makers zoeken naar nieuwe presentatievormen om een diepgravender verhaal te vertellen.

IDFA toerde altijd al naar de uithoeken van ons land, maar dit jaar gaat het festival niet alleen naar Groningen, Eindhoven en Vlieland maar ook naar New York, Moskou en Shanghai. Afgelopen maanden werkte IDFA al samen met een aantal festivals in Latijns-Amerika en waren documentaires te zien van makers uit ontwikkelingslanden die tot stand kwamen met steun van het Jan Vrijman Fonds. Komende weken zal CNN in het dagelijks interviewprogramma Amanpour ook aandacht besteden aan de documentaires uit dit fonds. Op de website zijn onder de noemer IDFA TV ook veertig documentaires gratis te bekijken. Nederland 2 en Holland Doc zenden de publiekswinnaars van het IDFA uit. Het leukste blijft natuurlijk om de festivalsfeer live te komen proeven en de films op groot doek te zien. En dan liefst niet alleen tijdens The Best of IDFA-dag.