Winternachten I

Op deze vijftiende editie van Winternachten houdt de winter net zijn adem in. Na de verrassing van de sneeuw die weken achtereen bleef liggen, kunnen we weer vrijelijk bewegen. Dat is een verademing: geen glijpartijen meer, treinen die uitvallen en niet meer veroordeeld tot onelegante sneeuwlaarzen. Op naar het Spui in Den Haag dus, waar er vrijelijk gesproken zal worden door schrijvers van over de hele wereld. Over regels, censuur, en verhuftering.

Internationaal
Winternachten is een vierdaags festival, met als trekker grote namen uit de nationale en internationale literatuur, met daaromheen film en live muziek. Locaties zijn het Theater aan het Spui en het Filmhuis op het Spui, groot genoeg, toch intiem en goed aangekleed. Organisator Stichting Winternachten is overigens niet alleen bezig met het neerzetten van een evenement voor het publiek in Nederland. Met een netwerk van partnerorganisaties en schrijvers uit Nederland en niet-westerse landen organiseert de stichting ook evenementen in bijvoorbeeld Indonesië, Suriname, Zuid-Afrika en Turkije. Een terugkerend element is ook de schrijversconferentie – niet toegankelijk voor publiek – waar schrijvers met elkaar in debat gaan.

Dit jaar heeft de organisatie ‘regels’ als thema gekozen. En alles wat daaraan vast kan hangen: ontregeling, wetten en gouden regels. Dan kan het zo gebeuren dat een vooraanstaand dichter als Antjie Krog in haar openingslezing (op donderdag 14 januari) een voorstel doet voor de nieuwe Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. En topadvocaat Gerard Spong ons nog eens uitlegt waarom regels ook alweer belangrijk waren. Hij houdt zijn lezing in de (volle) Grote zaal, na een olijke inleiding van een enthousiaste Raoul Heertje.

Spong opent

Het decor misstaat de advocaat niet. Tegen de achtergrond van een straatbeeld met gearrangeerde troep – een besmeurd podium, rolluiken met graffiti – doet hij zijn verhaal. Het is geen verbijsterend nieuws wat hij brengt. Af en toe wil zijn voorgelezen verhaal naar een college neigen, omdat hij de basis van het recht in het kort nog even naloopt. Maar door de juridische taal en zijn wijzende vingertjes heen krijgt zijn betoog langzaam vorm.

Via persoonlijke uitweidingen over wat hij de meest ingrijpende verandering vindt in het Nederlands recht, het wetsvoorstel voor euthanasie in 1985, en hoe de verhuftering van Nederland hem in een grafstemming brengt, stuurt hij aan op artikel 1 van de grondwet. Het zou een mantra moeten worden: gelijke behandeling en bestrijding van discriminatie. En daarom moeten regels de eeuwigdurende barbarij inperken. Zodat figuren als Wilders vervolgd kunnen worden. Zodat we straks niet weer hoeven zeggen: wir haben es nicht gewußt. Spong krijgt iets bevlogens, maar krijgt het niet voor elkaar het publiek te ontregelen.

Who is afraid of youth?
De volgende zaal biedt een compleet andere aanblik. Het keurige publiek van middelbare leeftijd heeft plaatsgemaakt voor melige jongeren van de middelbare school. In dit programma-onderdeel ‘who is afraid of youth?’ zullen leerlingen van het Rijswijks Lyceum en scholengroep Johan de Witt hun eigen gedichten voordragen. Hier hebben ze naartoe gewerkt met workshops en speciale poëzielessen. Dichteres en schrijfster Els Moors, één van de begeleiders in dit project, lijkt misschien te lief voor deze rauwdauwers, maar op het podium blijkt dat ze elkaar hebben gevonden.

De meeste van de acht leerlingen vinden hun rust ondanks het gejoel uit het publiek, en snijden in korte gedichten grote thema’s aan. Een meisje brengt het gedicht ‘a tribute to Rosa Parks’, anderen hebben geschreven over maatschappelijke acceptatie, of het gevecht met regels dat een meisje dagelijks levert. En dat het toch weer de meisjes zijn die in eerste instantie worden aangetrokken door de poëzie, mag duidelijk zijn. De (twee) jongens moeten vooral verschrikkelijk lachen, en laten daarna hun gêne varen als ze meedoen met een geïmproviseerde rap. Bang voor de jeugd? Nee, meer enthousiast. Zeer vaardig en snedig gepresenteerd door Soundos el Ahmadi, actrice en comedian. Ze laat de scholieren nét niet de regels overtreden.

Censuur
Terug in de Grote zaal, waar het publiek flink is uitgedund. Terwijl trombonist Wolter Wierbos al improviserend rondloopt, komen de nieuwe gasten het podium op. De schrijfster Xue Xinran uit China en schrijver Shahriar Mandanipour uit Iran zullen in gesprek gaan onder leiding van Markha Valenta, historica en Amerika-deskundige. De twee schrijvers hebben gemeen dat ze onder een regime met een strenge censuur hebben geschreven (Xue woont in Londen, Mandanipour leeft in ballingschap in Cambridge in Amerika).

Mandanipour heeft in de jaren negentig een tijd lang niet kunnen publiceren, en wil vanavond benadrukken hoe ontzettend gecompliceerd het systeem van censuur voor een schrijver is. Want hij werkt met taal, en een code die hij verzint om de regels te omzeilen kan alweer een aanduiding zijn voor dat wat je niet mag zeggen. Zo bekenen is schrijven een schizofrene bezigheid. Maar Mandanipour laat zich er niet onder krijgen en gelooft dat juist dat die gelaagdheid literatuur maakt. En de ellipsis (drie puntjes in een zin) is bij uitstek de manier om betekenis te suggereren. Hij zegt dat Iraniërs meesters zijn geworden in het aanvoelen van die drie puntjes.

Xue heeft zich niet zo rechtstreeks op de censuur gericht, maar wil met haar boeken de menselijke kan van China laten zien. Hoe juist in zo’n politieke macht nog steeds de mensen het land maken. Aan de hand van het jarenlang interviewen van Chinese vrouwen heeft ze voor haar wezenlijke vragen willen beantwoorden. Over de schuld die Chinese vrouwen altijd moeten dragen, hun betekenisloosheid. Xue is een goeie promotor van haar eigen werk, een sterke verteller, en naast haar lijkt Mandanipour nog meer te lijden onder het gewicht van zijn historie. Hij zit er gebogen bij, spreekt langzaam en voorzichtig Engels. Als hij bij het voorlezen van een stuk uit zijn nieuwste roman (‘Censuur, een Iraans liefdesverhaal’) zijn vertaalster naast zich vraagt, ‘for support’, heeft hij met zijn kwetsbaarheid het publiek voor zich gewonnen.      

Keurig geregeld
De avond houdt niet op bij voordrachten, lezingen, gesprekken en films. Tot na middernacht kan er in de foyer gedanst worden. En dankzij de lichte omlijsting van de geëngageerde inzet kan dat prima. De presentatoren houden het ook luchtig en proberen breedsprakige intellectuele zwaargewichten binnen de tijdslimiet te houden. Dat lukt meestal niet, en de geplande gesprekken of discussie komen niet van de grond – omdat er nog maar 5 minuten over zijn. Met een uur per programma-onderdeel (behalve de films), ben je er al snel doorheen. Dat maakt de onderdelen tegelijkertijd behapbaar. En de gouden regels die er verzameld zijn gedurende de avond? De grote winnaar blijkt de multi-interpretabele ‘…’ van Mandanipour. Kunnen we er zelf weer eens over nadenken.