Klein? Miniatuurboekdrukkunst!

Wanneer Gerjan en Trijnie over hun (uit de hand gelopen) hobby vertellen is de reactie altijd hetzelfde. “Zoiets heb ik nog nooit gezien, zeggen ze altijd,” zegt Gerjan. In Nederland weten mensen vaak niet eens dat er zoiets als miniatuurboekdrukkunst bestaat. Zelfs in het boekenvak weten mensen vaak niet van het bestaan van de extreem kleine boeken. “Er zijn maar vier of vijf verzamelaars in Nederland. De Miniature Book Society, de internationale vereniging voor miniatuurboekliefhebbers, heeft rond de vijfhonderd leden. De meerderheid woont in Amerika, maar er zijn ook kleine aantallen in Engeland en Canada. Duitsland heeft een eigen vereniging.”

Het begin

Trijnie: “In 1987 studeerde ik een jaar in Engeland, en toen ik bij een vriendin logeerde kwamen we in een winkeltje een heel klein boekje tegen van de dichter Robert Burns. ‘Ik moet het maar niet kopen,’ dacht ik bij mezelf.” Trijnie voorvoelde al dat dit het begin zou worden van een verzameling. Ze kwam terug naar Nederland met een stuk of dertig miniatuurboekjes in haar koffer. Vrienden en familie keken rond, en zijzelf zocht antiquariaten en markten af. “Het groeide, het werd een sport. Van een vriendin die met de Transsiberië Express had gereisd kreeg ik het Rode Boekje van Mao in miniatuur. Losgepeuterd van een Chinees die het in zijn broekzak had.”

Meesterproef

De geschiedenis van miniatuurboeken begint eigenlijk al bij de kleitabletten in spijkerschrift, maar kwam in de Middeleeuwen pas echt op gang. “Het materiaal was kostbaar,” vertelt Gerjan. “Afgesneden reepjes werden hergebruikt voor kleine boekjes.” Veel bijbels werden in binnenzakformaat uitgegeven. “Maar ook ondeugende boekjes,” voegt Trijnie toe. Veel drukkers zagen in het maken van een miniatuurdruk een meesterproef. “Het is veel moeilijker om in het klein te werken, want je fouten worden enorm uitvergroot. Probeer maar een A4-tje dubbel te vouwen. Eén of twee millimeter ernaast geeft niet. Maar een A6-je is heel andere koek. Je moet daarom ook veel zorgvuldiger werken.”

Hoe zorgvuldig je moet werken, blijkt als we de thee op hebben en naar de boekentafel gaan. Trijnie pakt een paar kartonnen dozen en opent ze. Er liggen stapeltjes bedrukte vellen in, kartonnetjes, garen, naalden en nog veel meer. Die vellen krijgen Gerjan en Trijnie aangeleverd van gespecialiseerde drukkerijen. “Het is geen kwestie van kopiëren en verkleinen,” zegt Gerjan. “Nee, want dan zou het onleesbaar worden. De regels staan heel dicht op elkaar en de letters zijn niet veel groter dan een speldenknopje. Als je dit door een handelsdrukkerij laat doen, beginnen ze te huilen.”

Beetje gek

“Kijk,” legt Trijnie uit. “We binden onze boekjes zelf. Eerst vouwen, zodat je een katern krijgt. Dan gaatjes prikken, zodat je het katern vast kunt naaien. Dan alles op maat snijden. Om de rug van een stapeltje katernen gaat een bandje voor de stevigheid, en daaromheen komt dan de kaft.” Ze toont mallen en reepjes papier met streepjes erop: aanwijzingen voor waar en hoe te prikken of te knippen. Trijnie laat een boekje zien met schaatsende kinderen voorop: The Twelve Months. Elke maand is gevat in een tekening. Die zijn echter niet ingekleurd, dat moet namelijk nog met de hand gebeuren. “Dat doet mijn zus met waterverf,” zegt Trijnie. “Die vond dat zo leuk om te doen.” De zus heeft nog ruim een halve doos drukwerk in te kleuren. Gerjan lacht. “Een beetje gek moet je ook wel zijn.”

Trijnie opent verschillende dozen en toont gevouwen bladen en half afgemaakte boekjes. De dozen liggen vol nog ongevouwen katernen. “We maken er een paar tegelijk. Het duurt dan ook jaren voordat een druk uitverkocht is.” Trijnie en Gerjan namen begin dit jaar Catharijne Press over, de enige uitgeverij in Nederland die zich alleen bezig houdt met miniatuurboeken. Er zit ook een miniatuurboekenantiquariaat bij. “Catharijne Press geeft elk jaar één miniatuurboekje uit. Dat zijn niet zomaar boekjes, vaak is er ook iets speciaals mee.” Catharijne Press laat tekenaars speciale illustraties maken of benadert een schoonschrijver voor mooie kalligrafie. “De uitgave van vorig jaar, een passage uit Gulliver’s Travels, is gedrukt in het lettertype Gulliver.”

Vergrootglas

We laten de bezigheden van de uitgeverij even voor wat ze zijn en bekijken het antiquariaat, gevestigd in verschillende dozen. Van buitenaf lijkt het weinig bijzonder, maar als de deksel er eenmaal afgaat, zie je kunstwerkjes die je nooit voor mogelijk had gehouden. Het volledige evangelie van Mattheus (ook een uitgave van Catharijne Press) is gedrukt in een letter van 2.5 punt groot die in 1827 werd ontworpen. Dit is alleen nog te lezen met een vergrootglas.
Sommige boekjes zijn zo klein dat zelfs een vergrootglas weinig zal helpen. Het boekje A Kapa van de Joegoslavische kunstenaar Károly Andruskó meet vijf bij vijf millimeter. Er staan ook nog twintig houtsneden in, maar die krijgen we niet te zien. “Laat hem maar in het zakje,” zegt Trijnie. “Je bent ‘m zo kwijt.”

Poppenhuisboekjes

De vijf-millimeterboekjes zijn van een hele andere categorie dan de luciferdoos-boekjes. “Officieel moet een boekje kleiner zijn dan drie inch of 7,6 centimeter om in aanmerking te komen voor de titel miniatuur,” legt Trijnie uit. “Miniaturen zijn tussen de één en drie inch groot.” Dan zijn er nog de micro-miniaturen, die kleiner dan één inch zijn: “Gemaakt op de schaal van poppenhuizen, dus 1:12. Of nog kleiner, zoals A Kapa.”
Trijnie laat een paar van die poppenhuisboekjes zien, werkjes van misschien anderhalve centimeter groot, maar wel met goud op snee en ingenaaid in blauwe zijde. Ook weer met de hand ingekleurd. “Die zijn inderdaad vrij prijzig.”
Trijnie laat ook een in leer gebonden boekje zien met een tekst van Columbus. In het leer is een indrukwekkende tekening van een schip geperst. De stempel zit ook in de doos: een metalen plaat met ragfijne lijntjes, haast te fijn om nog enig detail in te ontdekken.

Oost-Europa

Hoewel je de miniaturen volgens de regels echt moet kunnen lezen worden ze eigenlijk alleen verzameld vanwege het formaat en de uitgave. De druk moet zorgvuldig zijn uitgevoerd, iets waar Oost-Europeanen heel goed in zijn. De Joegoslaaf Károly Andruskó verzorgde helemaal zelf zijn A Kapa, maar ook vele andere boekjes. “Er is zelfs een miniatuurboekencatalogus met alleen uitgaven van hem.” Ook weer in miniatuur uitgegeven, uiteraard.
Hongarije is het walhalla van de miniatuurboekenverzamelaar. “In de jaren zeventig kwamen er in Hongarije jaarlijks zo’n honderd miniatuurboekjes uit. Er waren ook verenigingen, waar je miniaturen kon kopen, plus nog weer micro-miniaturen van hetzelfde boekje. Nu geven ze er jaarlijks nog enkele tientallen uit.”

Nut

Gerjan en Trijnie brengen dit jaar hun eerste geheel zelfverzorgde uitgave op de markt, de twintigste in de rij van Catharijne Press. Welke titel het wordt, weten ze nog niet, maar vast staat dat ze er, hoewel gestaag, een flink aantal zullen verkopen. “De extra bijzondere edities gaan bijna allemaal naar Amerika,” zegt Trijnie. Ze hopen dat de belangstelling in Nederland groeit. “We hoeven het niet te hypen, maar de kring van liefhebbers mag best wat groter,” zegt Gerjan. “Het is allemaal handwerk, dus het heeft een flinke prijs, maar het is zo leuk.” Waarom dan? Wat is het nut van miniatuurboeken verzamelen? Trijnie heeft deze vraag al vaker beantwoord. “Wat is het nut van het verzamelen van koekblikken?” vraagt ze gedecideerd. “Small is beautiful!”

Meer weten?

Catharijne Press heeft nog geen website, maar wel een e-mailadres. Voor meer informatie kun je mailen naar: CatharijnePress@tiscali.nl
Zie ook: The Miniature Book Society