Een pervers kapitalisme

“Dat het consumentengedrag verschrikkelijk ingeburgerd is, bleek wel tijdens de speech van President Bush kort na de aanslagen op het WTC. Hij spoorde mensen aan om de moed niet op te geven en gewoon te gaan shoppen!”, aldus Benjamin Barber, schrijver van het onlangs gepubliceerde boek De infantiele consument. De hoogleraar politicologie van de Universiteit van Maryland verwijt de overheid een groot deel van het uit de spuigaten gelopen consumentengedrag. Tijdens zijn boektournee in Europa schoof 8WEEKLY bij Barber aan voor een gesprek.

Tijdens zijn lezing in Spui 25 hekelt Barber de manieren waarom artikelen aan de man gebracht worden en de kanalen die daar voor gebruikt worden. In het boek richt hij zich voornamelijk op Amerikaanse consumenten. Toch merkt een oplettende aanwezige op dat Barber gebruik maakt van dezelfde marketinginstrumenten voor de promotie van zijn boek. Oei. De schrijver geeft zonder blikken of blozen aan dat hij dat inderdaad doet, maar zegt daar wel bij dat het doel, namelijk de uitgave van zijn boek, in dit geval de middelen heiligt. Het is opmerkelijk dat de schrijver enerzijds de consument bewust probeert te maken van de manier waarop bedrijven met hun doelgroepen omgaan, maar aan de andere kant precies hetzelfde doet door te insinueren dat zijn boek onmisbaar is in de boekenkast. Hoog tijd voor een persoonlijk onderonsje.

Is er een economisch risico of gezondheidsrisico verbonden aan overmatig consumentengedrag?
Ja, want het schaadt de beschaving. Wij zijn wezens van diversiteit, wij zijn wezens van pluriformiteit. We hebben ruimte nodig om te bidden, om artistiek te zijn, vrienden te maken en lief te hebben. Maar als die ruimte al gevuld wordt door bijvoorbeeld religie of politiek, en in dit geval consumentisme, blijft er weinig tijd over voor vrijheid. We zijn geen winkelaars meer, maar winkelverslaafden. Kinderen worden al van kleins af aan opgevoed tot potentiële consumenten, waardoor hen voor wordt gehouden dat geluk en vrijheid te koop zijn. Het is niet de commercie die slecht is, maar het feit dat de commercie overal aanwezig is. Winkelen is niet erg, maar buitensporig winkelen is slecht.

Is deze vorm van kapitalisme op zijn hoogtepunt?
Ja, het is op zijn hoogtepunt en daarnaast is het ook een nieuwe vorm van kapitalisme. Want het oorspronkelijke kapitalisme is gebaseerd op een fantastische formule: als je hard werkt, in nieuwe plannen investeert en producten en diensten aanbiedt die maatschappelijk van belang zijn, kan je werken aan een betere wereld, mensen van dienst zijn èn geld verdienen. Dit noemen we de protestantse arbeidsethos. Het huidige kapitalisme levert de vraag, niet het aanbod. Het maakt kleine kinderen van volwassenen, zodat ze kopen wat ze niet nodig hebben en het vormt kleine kinderen om tot potentiële consumenten. Het is een perverse vorm van kapitalisme en deconstructief voor de ontwikkeling van cultuur en democratie.

U oordeelt in u boek over wat goed en slecht is, maar mag u dat zo maar?
We oordelen allemaal. Moord praten we toch ook niet goed? Immoreel gedrag is toch ook niet goed? Ik vertel niet wat we wel moeten kopen en wat we niet moeten kopen, ik zeg alleen dat kinderen bij deze vorm van commercie ontzien moeten worden. Kinderen zouden geen prooi moeten zijn van adverteerders. Adverteerders moeten ouders, de zogeheten gatekeepers, niet uit de weg proberen te krijgen om de toegang tot kinderen makkelijker te maken. Dat is wat adverteerders tegenwoordig aan denken; ‘hoe krijgen we de gatekeepers weg?’. Dertig procent van de mensen die het winkelcentrum in de VS bezoeken hebben geen idee wat ze gaan kopen.

In u lezing berichtte u dat de Afrikanen die de Marathon van NY wonnen door niemand herinnerd worden. Alleen het feit dat ze beiden door Nike gesponsord werden is het publiek bijgebleven. Vindt u niet dat deze vorm van sponsoring ook positief is, omdat minderbedeelde mensen – bijvoorbeeld Braziliaanse straatkinderen die door Nike gescout worden en mogen voetballen – een kans krijgen?
Is kinderprostitutie goed? Nee, en dat is eigenlijk precies hetzelfde! Deze marathonlopers zijn rennende advertentieborden. Immoreel gedrag is slecht voor het kapitalisme en slecht voor de democratie. Wat is dit voor wereld, waarin slechts de grote bedrijven mogen beslissen over het lot van deze renners of kinderen?

Denkt u dat er een einde zal komen aan deze vorm van kapitalisme?
We moeten ons burgerschap opeisen en niet meer voldoen aan de wensen van adverteerders. Advertenties zouden gereguleerd moeten worden en ouders zouden veel meer moeten ingrijpen door hun kinderen minderen bloot te stellen aan reclames.

Raken consumenten niet immuun voor al die commercie?
Het neemt ook wel iets af, mensen raken verveeld. Mensen, vooral jongeren zijn op zoek naar alternatieve vormen en vinden MTV te mainstream. Dus ja, ik denk het wel. Maar de nationale tegenstand, zoals deze nu op kleine schaal aanwezig is, moet gestuwd worden door bijvoorbeeld de politiek. We zouden onze kracht als burger moeten aanwenden om de commercie te reguleren.

Amsterdam ziet er niet echt uit als Time Square en u praat voornamelijk over de Amerikaanse consumenten. Wil dat zeggen dat deze vorm van kapitalisme Nederland nog niet bereikt heeft?
Ja dat wel, maar Nederland en de rest van Europa lopen 10 tot 15 jaar achter op de VS. Starbucks heeft nu pas een vestiging geopend voor het publiek op Schiphol. Er is niets mis met Starbucks, maar ze houden het niet bij een enkele vestiging in Amsterdam; het worden er meer! Daardoor zullen lokale cafés en koffiehuizen gedwongen moeten sluiten, omdat ze niet kunnen concurreren met Starbucks. Starbucks zou dan wel direct vijf tot tien winkels moet openen in Amsterdam, maar dat is het gevaar met deze vorm van kapitalisme. Het start onder het motto van concurrentie, maar eindigt vervolgens met een monopolie. De overheid zou toe moeten zien op deze vorm van concurrentie.

De grootste vijand van kapitalisme is zijn eigen succes. De behoefte van de westerse wereld is al voldaan. We hebben iPhones en iPods, maar zijn deze echt nodig? Het kapitalisme zou zich moeten wenden tot de ontwikkelingslanden in plaats van zich te focussen op het ontwikkelen van vraag in de VS. Net zoals als water in een fles, wie heeft er nou water in een fles nodig als het hier brandschoon uit de kraan komt?