De onvoorspelbaarheid van intenties

Amy Tan (1952) is maar een paar dagen in Nederland om over haar nieuwste roman te praten, daarna gaat ze weer terug naar Amerika. Vissen op het droge helpen is alweer haar vijfde roman. Haar eerste roman De vreugde- en geluksclub was een plotselinge bestseller en stond meer dan veertig weken op de The New York Times bestsellerlijst. De roman werd met verschillende prijzen onderscheiden en in 1994 verfilmd. Ook haar volgende romans waren meer dan succesvol. Ze schreef bovendien twee kinderboeken en een autobiografie met de titel The Opposite of Fate; a book of musings. Tans boeken zijn in meer dan twintig landen vertaald en uitgegeven.

Fictie versus waarheid

Vissen op het droge helpen wijkt af van haar eerdere romans in de zin dat het in dit boek niet hoofdzakelijk draait om relaties tussen vrouwen. Het is een verhaal dat op een onorthodoxe manier uiteenlopende thema’s aansnijdt. Het begint met een voorwoord gericht aan de lezer, dat ingaat op de ogenschijnlijke oorsprong van de roman. Amy Tan, die zichzelf als personage opvoert, zou tijdens een hevige onweersbui haar heil gezocht hebben bij ‘The American Society for Physical Research’, de Amerikaanse vereniging voor parapsychologie. Daar zou ze gestuit zijn op de Bibigeschriften: een serie sessies die het medium Karen Lundegaard zou hebben gehad met ene Bibi Chen, een overledene. Het personage Amy Tan meent zich deze Bibi te herinneren – was ze niet een bekende kunsthandelaar in San Fransisco? Een Chinese excentrieke vrouw die onder mysterieuze omstandigheden om het leven is gekomen? Wat volgt is het zogenaamde verslag van deze sessies; de gebeurtenissen van de roman lijken dus verteld te worden door de geest van een overledene. In het gesprek vertelt Tan dat ze er bewust voor heeft gekozen om sommige gebeurtenissen in de roman als waarheid te introduceren. “Met fictie kun je nu eenmaal vele kanten uit. Je kunt de wetten van het universum naar je hand zetten en zo gebieden van de menselijke emotie betreden die anders gesloten blijven. Het voorwoord heeft nog een ‘echte’ basis in de realiteit, met als gevolg dat je je kunt afvragen waar de fictie begint. Het voorwoord wordt daarbij extra dramatisch aangezet door de toon waarop het verteld wordt en door de nadruk die er op bijvoorbeeld het onweer wordt gelegd. Als fictie zou het niet echt geslaagd zijn, maar door het te presenteren als realiteit wordt het opeens acceptabel. Bovendien heb ik voor deze aanpak gekozen omdat ik het concept ‘intentionaliteit’ wilde onderzoeken. Onze intenties komen vaak voort uit onze overtuigingen, die op hun beurt vaak beginnen met de vraag waar we de waarheid moeten zoeken en of we deze waarheid, als we hem eenmaal gevonden hebben, onmiddellijk als waar moeten aannemen. De structuur van het boek en de manier waarop ik het laat beginnen had ik nodig om die intentionaliteit nader te bekijken.”

Morele ambiguïteit

Intenties spelen ook een rol in de titel van de roman: Vissen op het droge helpen (Saving fish from drowning). Tan vertelt hierover: “Het boek gaat veel over het ‘redden’ van mensen, ook het redden van jezelf bijvoorbeeld. Ik las in een reisgids de uitdrukking ‘Saving fish from drowning‘. Het ging over Boeddhistische monniken die geen slecht karma wilden vergaren en om die reden van intentionaliteit veranderden. In plaats van de vissen te doden, waren ze nu bezig de vissen te redden van de verdrinkingsdood. Ik vond dat een grappige, maar tegelijkertijd vreselijke notie. Kun je je voorstellen dat je zoiets echt wilt geloven? Daarna bedacht ik me dat de verschillende monniken ieder hun eigen opvattingen zullen hebben over bijvoorbeeld het eten van vlees. Is de ene opvatting beter dan de andere? En wat betekent het als je je intenties probeert te veranderen door er een mooie draai aan te geven, terwijl je tegelijkertijd weet dat de uitkomst net zo negatief blijft? Of stel dat een op zichzelf goed idee een hoop ellende veroorzaakt, hoe moet je daar moreel gezien dan op reageren? Dit soort kwesties speelt natuurlijk ook op mondiaal niveau: als er iets goeds gebeurt dan staan alle landen vooraan om er hun verantwoordelijkheid voor te nemen, maar ze zijn nergens te bekennen als de uitkomst negatief is. Hun enige respons is dan: ‘onze intenties waren goed’. Deze morele ambiguïteit vond ik heel interessant; bijna alles in het leven wordt gedreven door intenties.”

Ethiek versus pragmatiek

Op de begrafenis van Bibi Chen, waarbij alles van humoristisch commentaar wordt voorzien door de dode zelf, rijst de vraag of haar georganiseerde reis ‘In het voetspoor van Boeddha’ wel doorgang kan vinden. De mensen die zich hadden opgegeven besluiten na lang wikken en wegen toch te gaan. De personages laten allerlei bezwaren de revue passeren. Tenslotte voert de reis naar onder andere Birma, een land met een beladen politieke achtergrond. Tan zegt over de beslissing die de groep neemt: “Uiteindelijk gaat de groep omdat ze geen annuleringsverzekering hadden afgesloten, een praktische beslissing dus, in plaats van een morele. Bij een ethisch dilemma moet je natuurlijk een bepaalde reden hebben om een keuze te maken. Ook als je niets doet, is dat een reactie.”

De waarheid van de media

Ook de media spelen een belangrijke rol bij deze beslissing; het beeld dat men heeft van landen als Birma wordt grotendeels door hen bepaald, zeker in een land als Amerika. Hoe ziet Amy Tan de relatie van media met waarheid? “De vermenging van fictie en non-fictie, bijvoorbeeld in reality-shows, wordt door de media gebruikt om de interpretatie en presentatie van de feiten te manipuleren. Bij de laatste verkiezingen in Amerika zag je bijvoorbeeld heel duidelijk hoe de selectie van feiten het nieuws beïnvloedde. Deze selectie had veel te maken met de opvattingen van bepaalde mensen, opvattingen die niet waren gebaseerd op rationaliteit maar op emoties. Dit zagen we ook in de reacties van de media op 9-11. Veel van die reacties kwamen voort uit angst en waren er op uit om opvattingen te beïnvloeden of bepaalde feiten te accentueren. Waar vind je waarheid? Sommige mensen vinden het op de televisie en anderen in de krant, en weer anderen vinden het in hun geloof. Deze vraag – waar vind je waarheid? – stel ik met mijn voorwoord ter discussie.”

Tijdens de georganiseerde reis overlijdt de reisleider en raken de elf Amerikanen afgezonderd van de rest van de groep. Plotseling bevinden ze zich midden in de jungle van Birma. Het verhaal is anders dan Tan’s voorgaande romans in de zin dat haar eerdere werk heel persoonlijk was, over haar opvoeding ging, en de relatie met haar moeder er een grote rol in speelde. Dit boek bekijkt de wereld en de gebeurtenissen daarin. “Je zou het kunnen zien als een verschuiving van het persoonlijke, interne vlak naar de buitenwereld, het externe. Desondanks lijkt de verteller, Bibi, heel erg op mijn moeder. Zij speelt in dit boek dus opnieuw een belangrijke rol, in die zin is het dus een overgangsroman.
Je schrijft altijd vanuit een bepaald perspectief, met een bepaald doel. Een van de belangrijkste vragen waar een schrijver mee geconfronteerd wordt is: wat gebeurt er en waarom? En wat is onze invloed daarop? Mijn moeder was altijd heel erg bezig met deze vragen. Zij geloofde in alles, van Godswonderen tot het lot. Het leek mij interessant om te onderzoeken wat er gebeurt als in een bepaalde situatie iedereen een verschillende geloofsachtergrond heeft. De twaalf mensen uit de roman geloven allemaal in iets anders en verbinden hier andere handelingen aan. Zo hebben wij allemaal een andere ‘intentie’, en de uitkomst is uiteindelijk onvoorspelbaar.”

Veelzijdige spiritualiteit

Bibi Chen vertelt dit verhaal als dode, ze kan dit doordat haar bewustzijn verruimd is, de vergelijking wordt zelfs gemaakt met de staat van de verlichte Boeddha. In het hele boek is er sowieso sprake van een sterke spirituele ondertoon. Amy Tan is het hiermee eens, maar voegt er wel aan toe dat die ondertoon niet consistent is: “Spiritualiteit betekent hier het bestaan van een bewustzijn of een soort causaliteit buiten het veld van willekeur of wetenschap. Mijn moeder geloofde bijvoorbeeld sterk dat onze overleden voorouders een rol speelden in ons leven. Mijn broer en mijn vader stierven beiden binnen een half jaar aan een hersentumor en dit ’toeval’ was voor mijn moeder absoluut een reden tot beschouwing. Mijn vader zag het als een geloofstest. Hij was een vroom Christen, een dominee bij de baptistengemeenschap. Hij zag het als een beproeving, zoals bijvoorbeeld Job ook had moeten doorstaan. Vervolgens kreeg hij ook nog eens dezelfde kwaal als zijn zoon; de ultieme test. Vlak voor zijn dood wankelde zijn geloof, denk ik, toen vroeg hij zich af wat hij had gedaan om dit te verdienen. Mijn moeder zag het als een vloek, of als een verstoring van de harmonie met de natuur. Ze liet zelfs een feng shui expert komen om bepaalde berekeningen te maken en haalde allerlei mensen in huis om de boze geesten te verjagen. Een hele andere godsdienst dan die van mijn vader, dus. Je ziet dat als mensen wanhopig zijn, opvattingen kunnen veranderen. Het geloof is bij veel mensen niet consistent. Mijn eigen geloof is in ieder geval incompleet; ik zoek naar antwoorden in verschillende richtingen en in verschillende religies. Ik denk dat er veel mogelijke antwoorden zijn, maar ik pretendeer niet te weten waar je ze kunt vinden. Dat is het grote mysterie van het leven, en ik denk dat het goed is dat het een mysterie blijft. Op die manier blijf je nieuwsgierig en zoek je naar aanwijzingen. Voor een romanschrijver komt die nieuwsgierigheid in ieder geval goed van pas.”

Verdieping door humor

Hoewel het boek serieuze onderwerpen aansnijdt (een mysterieuze dood gevolgd door een verdwijning) en politiek-kritische vragen stelt over bijvoorbeeld de Birmaanse situatie, beschrijft Amy Tan dit alles wel met veel humor. “Als ik alles heel serieus had opgeschreven, dan was ik al snel afgestevend op een didactische aanpak van een bestaande politieke situatie. Humor werkt subversief, je kunt er zaken mee aan de orde stellen waar je eigenlijk niet over kunt of mag praten. Bovendien is er de factor van vermaak; als je begint met een bepaalde grauwigheid zullen veel mensen denken: ‘laat maar zitten’. Bibi Chen in de roman zegt het ook: ‘Ik lees om vermaakt te worden’. En dat geldt ook voor mij persoonlijk. Door komedie kan ik mezelf, door middel van een personage, een provocerende of politiek incorrecte stem geven. Het wordt grappig. Maar er is natuurlijk ook een risico aan verbonden. Sommige lezers begrijpen de humor misschien niet of zeggen dat je respectloos schrijft over bijvoorbeeld Amerika. Veel critici hebben mij vragen over dit boek gesteld die getuigden van een dergelijke manier van lezen. Het is een hele absurde, brede humor, die vooral de absurditeit van die Birmaanse politieke situatie laat zien. Los daarvan neem ik de lezer ook mee naar de jungle, en zijn er zeker delen die niets met humor te maken hebben. Ik koos daarbij voor het land Birma omdat ik in 1999 werd gevraagd voor een kunstreis naar dat land en zodoende zelf voor de keuze werd gesteld om er wel of niet heen te gaan. Aanvankelijk stemde ik toe. Ik had wel een vaag idee van het regime aldaar, en ik had wel gehoord van mevrouw Aung San Suu Kyi die de Nobelprijs voor de Vrede had gekregen, maar ik ging er eigenlijk vanuit dat de situatie verbeterd was. Het land had ook een nieuwe naam gekregen: Myanmar. Toen ik over Birma begon te lezen kwam ik er echter al snel achter dat de situatie veeleer verslechterd was, dat de armoede was toegenomen. Er bestonden veel verschillende opvattingen over de situatie aldaar en ik had niet genoeg informatie om te bepalen wie er gelijk had. Tegelijkertijd kon ik net zomin besluiten om thuis te blijven, maar ook het uitstellen van elke beslissing is in feite een besluit. Mevrouw Aung San Suu Kyi wordt trouwens voortdurend vrijgelaten om direct daarna weer opgepakt te worden. In de Birmese media wordt dan alleen aandacht besteed aan haar vrijlating waardoor je als buitenstaander meent dat het beter gaat – zoals ik ook geloofde.”

Verschillende stemmen

In Vissen op het droge helpen voert Amy Tan veel verschillende personages op en vermengt ze een groot aantal genres. Door de geheimzinnige dood van Bibi Chen kun je het lezen als een detective, maar het boek bevat ook elementen die eerder doen denken aan een avonturenroman, een thriller, of een komedie. Amy Tan vertelt over dit ambitieuze project: “Ik vond het spannend om verschillende denkwijzen te introduceren. In plaats van een dilemma vanuit één oogpunt te bezien kon ik er zo een veelzijdige draai aan geven. Ik heb overigens altijd al een verhaal willen schrijven in de trant van The Canterbury Tales. Net zoals in deze roman maken de personages in Vissen op het droge helpen een gezamenlijke reis, waarbij ieder van hen een moreel verhaal vertelt. Het was mijn opzet om een steeds grotere spanning te creëren. Als mensen proberen te overleven maken ze vaak beslissingen die normaalgesproken als onethisch worden beschouwd. Op een gegeven moment is er ook een omslagpunt, waarna de sfeer intenser wordt. Veel mensen denken dat de groep gekidnapt wordt, maar dat wordt nergens met zoveel woorden gezegd. Ook daar is veel ambiguïteit, net als in ons eigen leven. En wat betreft die genres: ik heb veel verschillende opvattingen in het boek verwerkt over hoe dingen gebeuren, al die genres sluiten daarbij aan. Wat je leest door de bril van een bepaald genre kan je als lezer weer een andere kijk geven op de dingen, een andere aanwijzing. Veel van die genres worden gekenmerkt door een voorspelbaar einde, een bepaalde transformatie of catharsis. Ik wilde per se een open einde waardoor het onduidelijk blijft wat er uiteindelijk met ze gebeurt.”

Een open einde

Wat zou de lezer eigenlijk moeten bijblijven na het lezen van Vissen op het droge helpen? “Als ik al iets verplicht ben aan de lezer, dan is het dat hij zich in ieder geval vermaakt moet hebben met de roman. En als ik een politieke boodschap zou hebben, dan bestaat die hoogstens uit de hoop dat mensen zich Birma of Myanmar herinneren. Dat men beseft dat de mensen die daar wonen, lijden onder een ingewikkelde politieke situatie die zich niet makkelijk laat oplossen. Mijn persoonlijke opvattingen zijn daarbij niet van belang. Ik probeer de verschillende kanten te laten zien en de verschillende stemmen te laten horen. Wat er daarna gebeurt laat zich niet voorspellen.”

Amy Tan • Vissen op het droge helpen • Uitgever: Prometheus • Prijs: € 19,90 (paperback) • 462 bladzijden • ISBN: 90-446-0745-6

Amy Tan . Saving Fish from Drowning . Uitgever: Fourth Estate Ltd . Prijs: € 19,90
(gebonden) . 304 bladzijden . ISBN: 0007216157