Vrij worstelen in de modder
Precies honderd jaar geleden was Vlaanderen het toneel van één van de meest krankzinnige slagen van de Eerste Wereldoorlog. Bij het dorpje Ieper werden tussen 31 juli en 11 november 1917 500.000 Britse en Duitse mannen opgeofferd voor een terreinwinst van slechts enkele kilometers. De Britse historicus Nick Lloyd stelt in zijn schitterende boek Passendale. Ieper 1917, dat de Britten hadden kunnen winnen.
Bij de Slag aan de Somme van 1916 verloren de Duitsers 500.000 manschappen. Daardoor schakelde de Duitse legertop in januari 1917 aan het Westfront noodgedwongen over op een defensieve koers, waarbij de tegenaanval ‘in de diepte’, de belangrijkste tactische verandering was. De Duitsers hielden voortaan sterke bataljons infanterie op vijf tot acht kilometer achter het front achter de hand, gesteund door een mobiele artillerie reserve. Deze lokale reserve, Eingreifsdivisies genaamd, werden pas in de strijd geworpen zodra een vijandelijke aanval het Duitse loopgravenstelsel aan het front binnendrong. Bovendien werd de frontlinie fors ingekort, waardoor dertien divisies vrijkwamen. Alleen zo konden de Duitsers de onvoorstelbare Materialschlacht volhouden.
Modderpoel
John Charteris, het Britse Hoofd Inlichtingen, was ervan overtuigd dat het Duitse moraal laag was en ze de strijd met een verlies van 250.000 man per maand hoogstens tot eind 1917 konden volhouden. Dit was precies wat zijn arrogante baas, generaal Douglas Haig, wilde horen. Lloyd beschrijft helder hoezeer Haig droomde van een spectaculaire doorbraak over een breed front én tegelijkertijd vasthield aan een machinale verspilling van mensenlevens. De Fransen begrepen inmiddels dat ze op de komst van de Amerikanen moesten wachten. De Britse tactiek bleef ongewijzigd. De hoger gelegen Duitse stellingen werden dus wekenlang door de artillerie beschoten, alvorens de infanterie frontaal de aanval koos.
Hoe desastreus deze tactiek uitpakte, bewees de slag bij Arras van het voorjaar van 1917. Door het immense artilleriebombardement was de bodem volledig omgewoeld. Toen het begon te regenen veranderde het complete slagveld in een modderpoel. Het drooggelegde moeras bij Ieper was totaal ongeschikt als gevechtsterrein. Hier zat het grondwater maar 90 centimeter diep met daaronder een dikke kleilaag van 100 meter. De onvoorstelbare onmenselijke beschietingen resulteerde niet alleen in psychisch geknakte soldaten met het shell-shock syndroom, maar ook in gigantische bomkraters. Die bomkraters liepen door de aanhoudende regen vol en werden voor duizenden soldaten en lastdieren een laatste rustplaats.
Bite and hold
Lloyd laat in zijn boek goed zien dat de Slag bij Passendale heel anders af had kunnen lopen. De charismatische generaal Plumer doorzag de kracht van de Duitse defensie. Niet de totale doorbraak van Haig maar de verovering van een beperkt, behapbaar doel, vaak niet verder dan anderhalf kilometer binnen de Duitse stellingen was essentieel. Van daaruit moest dan de volgende stelling worden veroverd, de zogenaamde bite and hold doctrine. Daarvoor waren twee ingrediënten nodig: een gedegen voorbereiding zodat alle artilleriestukken op de juiste plaats stonden én mooi weer.
Aanvankelijk begon het offensief ondanks het slechte weer voortvarend. De verovering van de heuvelrug bij Mesen rond 7 juni was een huzarenstukje van Plumer. Lloyd ziet Mesen als het schoolvoorbeeld van bite and hold. Aan de hand van nooit eerder gebruikte Duitse bronnen, schetst Lloyd op indringende wijze het effect van de door de Britten geplaatste mijnen onder de Duitse stellingen. Het Derde Bataljon van 23.000 man sterk werd compleet de lucht in geblazen. De Duitsers waren de wanhoop nabij.
Falend leiderschap
Toch profiteerden de Britten niet van de Duitse wanorde. Nadat de partijen 4,2 miljoen granaten op elkaar hadden afgeschoten, het equivalent van 27 munitietreinen, begon op 31 juli de hoofdaanval. De doelen van de snobistische generaal Gough lagen echter te ver. Door de stromende regen kwam de Britse infanterie in augustus 100 meter voor de Duitse stellingen tot stilstand.
In de zonnige september- en oktobermaand boekten de Australiërs en de Nieuw-Zeelanders in de Slag om Polygon Wood (26 september) en de Slag bij Broodseinde (4 oktober) wel een reeks indrukwekkende overwinningen. Die waren allemaal gedegen voorbereid en gestoeld op de bite and hold doctrine. Eind oktober 1917 rook Haig de eindzege en koos hij weer voor een roekeloze, slecht voorbereide aanval. De Canadezen wisten weliswaar in november Passendale in te nemen, maar zaten nu op een onverdedigbare kapotgeschoten heuvelrug. Tijdens het lenteoffensief van maart 1918 moesten de Britten hun stellingen zelfs noodgedwongen verlaten.
Lloyd is in zijn boek terecht keihard over het Britse opperbevel tijdens de Eerste Wereldoorlog. De Britse premier Lloyd George wilde graag een grootste strategie voeren zonder enig benul van de leidende beginselen ervan. Bovendien had hij Haig veel eerder moeten ontslaan, zo stelt de auteur. Ondertussen ging het Haig al lang niet meer om een definitieve doorbraak. Het ging hem erom dat zijn blazoen ongeschonden bleef. Daartoe bleef hij koste wat het kost op de vijand inbeuken totdat het Duitse oorlogsapparaat het begaf. Uiteindelijk zag de Canadese bevelhebber Sir Arthur Currie het nog het scherpst toen hij na de inname van Passendale tegen Plumer vloekte ‘dit gehucht was geen druppel bloed waard’.
