Photoshop avant la lettre

‘John Heartfield mit Polizeipräsident Zörgiebel’, 1929

Heartfield was een overtuigd communist. Samen met enkele andere kunstenaars uit de Berlijnse Dada groepering leverde hij bijdragen aan het partijblad van de Kommunistische Partei Deutschlands en ontwierp hij voor hen affiches en spandoeken. Later kwam hij in vaste dienst bij de Arbeiter Illustrierte Zeitung, een communistische krant die in totaal ruim tweehonderd van zijn fotomontages publiceerde. Dit zorgde ervoor dat Heartfields werk massaal verspreid werd: begin jaren dertig had de krant een oplage van een half miljoen. In de grootste zaal van de tentoonstelling is een aardige collectie te zien van zijn fotomontages voor deze krant waarin met name Hitler het moet ontgelden. Hij wordt neergezet als marionet van het grootkapitaal die onder valse voorwendselen de arbeiders achter zich probeert te krijgen. Ook Heartfields later terecht gebleken zorgen over een oorlog komen duidelijk naar voren in het werk dat hij voor de Arbeiter Illustrierte Zeitung maakte. Deze presentatie wordt in enkele kleinere zalen aangevuld met vroeger politiek werk, grafisch werk uit zijn Dada periode en boekomslagen uit de jaren dertig.

Ontwerpproces

Boekomslag voor ‘So macht man Dollars’ door Upton Sinclair, 1931

Het meest interessant zijn de op de tentoonstelling getoonde ontwerpen waarin te zien is hoe Heartfield zijn beelden samenstelde en bewerkte. Het eindresultaat in de kranten oogt mede vanwege de inhoud vaak als een simpele maar brute ingreep in het originele fotomateriaal. De ontwerpen laten echter zien hoe subtiel Heartfield te werk ging. Ze tonen de zorg waarmee hij zijn composities samenstelde en de verschillende elementen van de nieuwe beelden in elkaar over liet lopen. Met een beetje witte verf werkte hij de composities bij en bracht hij bijvoorbeeld subtiel wat licht aan in de ogen van zijn ‘slachtoffers’. Op het moment dat het werk in de krant wordt afgedrukt vervagen deze details weer en gaat zijn teken- en schilderwerk op in de foto. De toegevoegde confronterende teksten maken het geheel af.

Naast het gebruik van bestaand beeldmateriaal maakte Heartfield ook gebruik van geënsceneerde foto’s. Zo maakte hij tijdens zijn ballingschap in Londen voor het werk Freedom Calling (1939) een zelfportret met zijn handen voor zijn oren. De handen met het bovenste stukje van zijn mouw gebruikte hij vervolgens in een fotomontage waarin Hitler getergd lijkt te worden door radioberichten. In enkele gevallen was er sprake van meer ingewikkelde ensceneringen zoals voor een boekomslag van So macht man Dollars (1931) van de socialistische Amerikaanse schrijver Upton Sinclair (1878-1968). Om de drie mannen op de cover zo te fotograferen dat het lijkt alsof ze in een dollarteken klimmen, werd een fotograaf ingeschakeld die op aanwijzingen van Heartfield de mannen vastlegde terwijl ze op de stelling van een bouwlocatie in Berlijn klommen. Op de tentoonstelling worden foto’s van dit proces met commentaar van de kunstenaar getoond.

Beeldmanipulatie als wapen

‘Freedom Calling’, 1939

De manier waarop Heartfield met beelden omgaat was eind jaren twintig en begin jaren dertig een opzienbarende tegenreactie tegen de propaganda van de NSDAP. In de jaren zestig en zeventig kwam zijn werk hernieuwd in de belangstelling te staan. Zijn montages vormden een inspiratiebron voor affichemakers die zich onder meer richtten tegen de oorlog in Vietnam en de oprichting van kerncentrales. Net als Heartfield combineerden en manipuleerden zij bestaande beelden om hun aandacht te vragen voor allerhande politieke en maatschappelijke kwesties. 

De titel van de tentoonstelling is ontleend aan een paginagrote aankondiging van een tentoonstelling van Heartfield in nummer 37 van de Arbeiter Illustrierte Zeitung uit 1929. ‘Benütze Foto als Waffe!’ luidt de kop. Gelijk daaronder staat de fotomontage waarin Heartfield met zijn schaar het hoofd van de politie lijkt te onthoofden. Het werk toont Heartfields eigenlijke wapen: de beeldmanipulatie, het met schaar en penseel bewerken en ensceneren van de foto’s om daarmee zijn beeld van de werkelijkheid, zijn boodschap over te brengen. Tegenwoordig is het manipuleren van beelden dankzij computerprogramma’s als Photoshop weliswaar gemeengoed geworden maar niet onomstreden. Er is in verschillende gevallen, bijvoorbeeld bij persfoto’s, weerstand tegen de subtiele en vrijwel onzichtbare manipulatie van het beeld, maar toch zijn er nog maar weinig onbewerkte foto’s aan te treffen. Dit maakt dat de werken van Heartfield en het inzicht dat zij geven in de bewerking van het fotografische beeld nog steeds actueel zijn.