Kunst / Expo binnenland

Mannen die hun gevoelens tonen

recensie: Jesper Just

.

Witte de With toont momenteel de eerste Nederlandse overzichtstentoonstelling van Jesper Just (1974). Na eerst happenings te hebben georganiseerd die hij op film zette, creëert de Deense videokunstenaar nu in zijn korte films vervreemdende en onduidelijke situaties om sociale relaties te onderzoeken, met name die tussen mannen. Daarmee speelt hij met onze verwachtingspatronen.

Een jongen zit aan het hoofd van een tafel in een kamer die classicistisch is ingericht. Een oude man, gekleed in een net pak, komt binnen en neemt ook plaats aan de tafel. Een derde man komt de kamer binnen, kruipt onder de tafel en doet de schoenen en sokken van de oude man uit. Hij staat op, helpt de man óp de tafel en vertrekt weer. Dan is er muziek te horen, waarop de oude man vertwijfeld begint te dansen. Na een tijdje gaat hij steeds enthousiaster dansen en hij lijkt er plezier in te hebben. Dit alles gebeurt onder toeziend oog van de jongeman, die soms streng, soms juist opgewonden naar de man kijkt. Dan stopt de muziek, waarop de man weer gaat zitten. Hij lijkt van zijn stuk te zijn gebracht.

Invitation to Love (2003),  DVCAM 8:00 min, Courtesy Galleri Christina Wilson, Copenhagen. Copyright © Jesper Just 2000 - 2006
Invitation to Love (2003), DVCAM 8:00 min, Courtesy Galleri Christina Wilson, Copenhagen. Copyright © Jesper Just 2000 – 2006

Onbeantwoorde vragen

Je eerste reactie bij het bekijken van de hierboven beschreven video Invitation to Love (2003) is om te gaan lachen om de nogal vreemde dans van deze man. Vervolgens komen er echter verschillende vragen bij je op. Wie zijn deze mannen? Wat voor relatie hebben ze met elkaar? Waarom danst de oude man en waarom lijkt het in eerste instantie of hij er toe wordt gedwongen? Waarom gebeurt dit alles in een classicistisch ingerichte kamer? En: waarom voel ik mij zo ongemakkelijk om de man in deze kwetsbare positie te zien? Bliss and Heaven uit 2004 is net zo verwarrend. In deze film zien we opnieuw een jonge man, die net als in veel andere films van Just wordt gespeeld door Johannes Lilleøre. De man volgt een stereotiepe stoere trucker naar de laadruimte van zijn vrachtwagen. Hierin bevindt zich vreemd genoeg een enorm theater. De jongen gaat in de lege zaal zitten, waarna de vrachtwagenchauffeur met blonde, lange pruik en witte sjaal hartverscheurend een lied van Olivia Newton John begint te zingen. Het is niet duidelijk waarom de jongen de man achtervolgt, waarom de trucker zich verkleedt als vrouw en waarom hij het lied beëindigt door in huilen uit te barsten.

Just speelt in zijn films vaak jong en oud tegen elkaar uit. De jongere man is de beschouwer en lijkt de macht te hebben over de andere man. Deze bevindt zich in een kwetsbare, emotionele situatie omdat hij danst of zingt. Bovendien wordt de relatie die de mannen hebben niet uitgelegd. De vreemde spanning tussen de mannen doet je vermoeden dat deze mannen misschien wel een homoseksuele, zelfs sadomasochistische relatie met elkaar hebben. Er zou zelfs een verband te leggen zijn met de pedofiele relaties die Griekse mannen in de klassieke tijd met jongens hadden. In een interview met Metropolis M (februari / maart 2007) gaat Just in op dit gegeven: “[…] als de relatie tussen mannen onderling niet duidelijk is, worden mensen opeens onzeker. Het is dan gemakkelijk om het maar meteen als homoseksueel te betitelen, want dan hoef je niet meer na te denken.” Ons vermoeden wordt echter niet bevestigd, omdat er niets expliciet wordt gemaakt.

It Will All End In Tears (2006), 35 mm on DVD, 20:00 min. ed. 7 + 2AP. Collection of the Louisiana Museum of Modern Art, Courtesy Perry Rubenstein Gallery, New York, and Galleri Christina Wilson, Copenhagen. Copyright © Jesper Just 2000 - 2006
It Will All End In Tears (2006), 35 mm on DVD, 20:00 min. ed. 7 + 2AP. Collection of the Louisiana Museum of Modern Art, Courtesy Perry Rubenstein Gallery, New York, and Galleri Christina Wilson, Copenhagen. Copyright © Jesper Just 2000 – 2006

Hollywood

Just maakt in met name zijn laatste films veelvuldig gebruik van de methodes en structuren van de Hollywoodfilm. In de bijna monumentale film It Will All End In Tears (2006) zijn deze verwijzingen heel duidelijk door de filmische enscenering, soms clichématige filmmuziek en overdreven belichting. De film bestaat uit drie losse scènes in totaal verschillende settings: een Japanse tuin, een rechtszaal en het dak van een flatgebouw in New York. Opnieuw spelen een oude en een jonge man de hoofdrollen. Deze keer worden ze echter vergezeld door een schreeuwend mannenkoor. Ook in deze film wordt niets duidelijk gemaakt of bevestigd: een herkenbaar plot is afwezig en de relatie tussen de mannen is onbekend. In tegenstelling tot bovenstaande films is deze rolprent dromerig, melancholiek en soms zelfs surrealistisch. De oude man bevindt zich in elke scène in een emotioneel kwetsbare situatie en het blijft onduidelijk welke rol de jongeman heeft. Door de vele onduidelijkheden staat deze film open voor verschillende interpretaties.

Just refereert aan cinema omdat hij denkt dat film laat zien hoe wij ons verhouden is tot zaken als seksualiteit en identiteit. Hiermee verwijst de kunstenaar indirect naar de theorieën van de feministische filmtheoretica Laura Mulvey. In 1975 verscheen haar baanbrekende artikel Visual Pleasure and Narrative Cinema. Hierin schrijft ze dat de manier waarop wij naar een film kijken altijd gerelateerd is aan gender. De vrouw op het doek wordt geobjectiveerd door de mannelijke beschouwer en daarmee als object van lust beschouwd. De mannelijke acteur is daarentegen de held van het verhaal, waarmee het (mannelijke) publiek zich identificeert. Deze ‘blik’ waarmee wij kijken is ons opgelegd door een patriarchale maatschappij, aldus Mulvey. De theorie van Mulvey is misschien wat gedateerd, maar het verband tussen haar theorie en de films van Just is te maken omdat hij, door filmische referenties te hanteren, met onze ‘blik’ speelt. Omdat wij op een bepaalde manier naar films kijken, speelt hij onze verwachtingspatronen uit tegen de vreemde situaties die hij opvoert. Door in zijn films juist mannen te objectiveren keert hij als het ware onze verhouding tot seksualiteit en identiteit om. En zo zet hij ons op het verkeerde been.

A Vicious Undertow (2007), 10:00 min, zw-w, Super 16mm. Courtesy Galleri Christina Wilson, Kopenhagen. Copyright © Jesper Just 2007
A Vicious Undertow (2007), 10:00 min, zw-w, Super 16mm. Courtesy Galleri Christina Wilson, Kopenhagen. Copyright © Jesper Just 2007

It’s a man’s world…

In zijn nieuwste film (A Vicious Undertow, 2007) voert Just twee vrouwen en een man ten tonele. Een oude vrouw, een jonge man en vrouw fluiten Nights in White Satin, waarna ze beurtelings met elkaar dansen. In tegenstelling tot het andere werk wil deze film niet echter overtuigen. Waar in de andere films zingende en dansende mannen een kwetsbare, minderwaardige positie innemen, is hier gekozen voor een andere aanpak. De hoofdrolspelers fluiten hier zelfverzekerd en bovendien doen zich geen vreemde, ongemakkelijke situaties voor. Ook heftige emoties zoals wanhoop en melancholie blijven in deze film op de achtergrond. In eerdere films van Just zijn vervreemding, melancholie en kwetsbaarheid de belangrijkste thema’s. In deze films word je als beschouwer heen en weer geslingerd tussen verschillende gevoelens en gedachten. Je lacht eerst om de bizarre situatie, maar je gaat direct bij jezelf te rade: waarom lach ik? Daarna voel je je ongemakkelijk omdat de man gaat huilen. Door vragen juist onbeantwoord te laten speelt de kunstenaar zoals gezegd jouw verwachtingspatronen uit tegen bizarre, vervreemdende situaties. Zo merk je tot je eigen ontzetting dat je uitgaat van vooroordelen bij het zien van de merkwaardige relatie tussen de twee mannen. De omgangsvormen die in A Vicious Undertow worden gehanteerd zijn echter gangbaarder. Waar bizarre situaties in de andere films tot boeiende conclusies leiden, gebeurt dat hier niet.

Toch is deze film interessant in relatie tot de andere films. Waarom voel je je hier juist niet ongemakkelijk, terwijl je je zo wel voelt bij het zien van een oude, dansende man? Just keert namelijk ook met deze film de theorieën van Mulvey om door de rol van de man in de hedendaagse maatschappij te onderzoeken. Volgens hem worden mannen onderworpen aan tegenstrijdige eisen; ze moeten zowel een macho zijn als hun gevoelens tonen. Zo wordt in reclames die nu te zien zijn vaak de prototypische stoere man opgevoerd. In deze reclames komen, als je een bepaalde deodorant gebruikt, hordes vrouwen op je afstormen en eet je als ‘echte’ man driedubbele hamburgers. Tegelijkertijd moet de man een metroseksueel zijn: gevoelig en verzorgd. De kunstenaar speelt heel knap met deze uitersten door ze in het extreme door te voeren. Op meesterlijke wijze laat hij juist die clichés aanrukken waardoor de toeschouwer onherroepelijk in de val loopt. Door de kijker bewust te maken van deze clichés geeft de kunstenaar een actueel beeld van de rol van de man in de maatschappij, juist door daar zijn laatste werk als het ware tegenover te stellen.