Gelaagde vrouwen zijn emancipatie voorbij?

Zola’s Daugther (2004), pastel, houtskool en potlood op papier, 120×190 cm. Collectie Roel Arkesteyn

Dromerige liederen van Gustav Mahler omlijstten de opening van Suspicious in het Stedelijk Museum Schiedam. Suspicious: tekeningen 2003-2009 is een recent overzicht van Iris van Dongen (Tilburg, 1975). Het is niet de eerste solotentoonstelling van de jonge kunstenares, die woont in Berlijn en eerder exposeerde in New York. In vaak manshoge afmetingen schept zij een duistere wereld van vrouwelijk schoon.

Van Dongens vrouwen lijken af te stammen van de vrouwen van de negentiende-eeuwse symbolistische kunstenaars. Ze doen in de eerste plaats denken aan de tekeningen van Edvard Munch, maar ze ademen ook John William Waterhouse, Fernand Khnopff en Gustave Moreau. Kunstgeschiedenis kreeg Van Dongen met de paplepel ingegoten. Ook zeventiende-eeuwse symboliek is haar niet vreemd. Haar vroege vrouwentekeningen zijn als moderne vanitasvoorstellingen. Bijvoorbeeld Zola’s Daugther uit 2004; een in zichzelf peinzend meisje met een doodskopzweetbandje om haar pols. In She’s the night staat een amazoneachtige vrouw aan de rand van een jungle, tegen de achtergrond van doods struikgewas. Eendentwintigste-eeuwse neogothic, zo zou je het kunnen noemen.

Leven en dood

Suspicious III (2008), pastel, houtskool, potlood op papier, 240×150 cm. Collectie Van Dam Art Collection Nederland. Foto: Sander Tiedema

De doodskoppen zijn typerend voor de vroege tekeningen. In de serie Suspicious hebben de vrouwen slangen als hun metgezellen uitverkoren. Slangen zijn in kunsthistorisch opzicht doorspekt van  symboliek. Ze kunnen staan voor het kwaad en de zondeval. De vrouwen zijn  hier echter van vrijgemaakt. De slangen verbeelden voor Van Dongen de cyclus van het leven en de dood. De slangenvrouwen lijken zelfverzekerder, onafhankelijker en de tekeningen zijn kleuriger dan hun voorgangers. In Suspicious III staat de vrouw rechtop, hand in de zij, een rood geverfde mond met daarboven een in duister gehulde blik naar de toeschouwer gericht. Een nest slangen ligt aan haar voeten. In haar hand houdt ze een slang omhoog die de kijker recht aankijkt. Geen angst, maar zelfbewuste confrontatie. Het decor is een schemergebied van donkere kleurschakeringen.

Gelaagdheid
Het atmosferische effect in haar tekeningen bereikt Van Dongen met een door haarzelf ontwikkelde techniek van dubbele lagen houtskool en pastel. Ze heeft eveneens een knappe materiaalbehandeling en weet zacht gekleurde levendige huidtinten tevoorschijn te halen. Daarom is het werk niet alleen van veraf, maar ook van dichtbij het aanschouwen waard. Naast deze technische gelaagdheid is de gelaagdheid in betekenis typerend. Wie zijn deze duistere vrouwen, wat willen ze, wat voelen ze?Hoewel ze in een bepaalde traditie lijken te staan, zijn het niet de verleidelijke fatale vrouwen van de negentiende eeuw, die hulpeloze mannen in de val lokken. Op Van Dongens tekeningen zijn geen mannen te bekennen. Haar vrouwen zijn dan ook geen archetypes, maar autonome wezens. Ze refereren naar niets anders behalve henzelf. “Het woord ‘emancipatie’ kunnen we met het werk van Van Dongen afschaffen”, aldus de directrice van het Stedelijk Museum in haar openingsspeech.

She is the night (2004), pastel, houtskool en potlood op papier, 234 x 158 cm, collectie Movement Trading bv

In de catalogus zijn veel werken te vinden die niet in de tentoonstelling hangen. Van Dongens werk berust namelijk in particuliere collecties over de hele wereld. Naast het uitgebreide overzicht bevat de catalogus ook twee essays, waarin haar werk en de betekenis ervan uitstekend gepositioneerd worden. Rest nog de vraag of Van Dongens werk inderdaad het einde van de emancipatie belichaamt, of dat zij het feminisme juist naar een nieuw plan leidt? Voor beide is iets te zeggen. Vast staat dat er weinig vrouwelijke kunstenaars kunnen zeggen dat ze een solotentoonstelling hebben. En al helemaal niet  met tekeningen van vrouwen. Als de emancipatie daadwerkelijk voorbij is en Van Dongen straks aan een nieuwe cyclus begint, dan stel ik mij voor dat de duistere vrouwen dan herboren worden in een bron van licht.