Theater / Voorstelling

IJzingwekkende spiraal van onbegrip

recensie: Toneelgroep de Appel - Voor sommigen het eind van het land voor anderen het begin van de wereld

Hoewel weinigen de verschrikkingen van de bootvluchten nog zullen ontkennen, is het een hele opgave om er iets mee te doen dat verder reikt dan het benadrukken van de ernst ervan. Regisseur David Geysen slaagt hier echter wonderwel in door op zeer zintuiglijke, vernuftige en tegelijkertijd poëtische wijze constant te wijzen op ‘de andere zijde’.

In het kader van Het Heijermans Festival brengt De Appel naast werken van de toneelschrijver zelf, ook enkele toneelstukken over de gemene deler tussen hem en het Scheveningse theater: de zee. In Voor sommigen het eind van het land voor anderen het begin van de wereld is de zee zowel afbakening als overgangsgebied, zowel schepper als verwoester. In de vertelvorm wordt deze dubbele agenda al snel duidelijk: de voorstelling is een gelijktijdig tweeluik, gespeeld in twee afzonderlijke ruimtes. Door het steriele, apollinische karakter van de ene ruimte en de egoïstische, geldbeluste wereld in de andere ruimte zou je de twee zalen met een beetje goede wil kunnen classificeren als Marx’ boven- en onderbouw. Juist omdat er communicatie is tussen de twee ogenschijnlijk gescheiden werelden: we horen flarden gedichten uit de ene zaal weerklinken, acteurs lopen van het ene naar het andere toneelstuk. Na de eerste helft wisselt ook het publiek van zaal en speelt de voorstelling opnieuw.

Voor sommigen het eind van het land voor anderen het begin van de wereldOndergang van het Avondland

In de bovenzaal vormt de zee de afbakening voor een overzichtelijk, steriel wit landschap dat geheel door het zaallicht verlicht wordt. Een vrouw, gespeeld door Geert de Jong, ziet nieuwe mensen haar terrein opkomen. Als zij hun gewaden inwisselen voor ‘westerse’ klederdracht beginnen ze wel op haar te lijken, maar zelfs met deze nieuw aangenomen identiteit lijkt contact gedoemd te mislukken. Zelfs al spreken de nieuwelingen dezelfde taal, van communicatie is geen sprake, zoals wordt geïllustreerd wanneer een van de acteurs Van Ostaijens gedicht ‘Marc groet ‘s morgens de dingen’ opdraagt aan De Jong. Met lede ogen ziet zij toe hoe haar eerst zo overzichtelijke wereld nu bevolkt wordt door onbegrijpelijke wezens, tot ze uiteindelijk verwordt tot steen, om zo haar laatste beetje eigenheid te behouden.

Verlies van het eigen lichaam

Voor sommigen het eind van het land voor anderen het begin van de wereldDe benedenzaal is een ziltige jungle van planten, planken en kisten, waar de lichtbronnen subjectief zijn (bijvoorbeeld helmlampen) en van de meeste objecten slechts de contouren waar te nemen zijn. De hoofdrolspeler in deze wanorde is actrice Beaudil Elzenga, die met fenomenaal explosief fysiek spel een vluchteling speelt. Zij verliest de autonomie over haar lichaam en wordt speelbal van de golven en de sinistere bijpersonages. Van begint tot einde raast dit gedeelte door als een pulserende koortsdroom op de muziek van Carl Beukman. Tegenover de zinnelijke wereld van de andere voorstelling staat een wereld van pure lichamelijkheid: Elzenga vecht, zij het tegen de bierkaai, verkoopt zichzelf, wordt misbruikt, misschien zelfs vermoord, om vervolgens opnieuw opgetuigd te worden voor een nieuwe bestemming.

Communicerende vaten

Het onderste gedeelte van de voorstelling is op zichzelf al ijzersterk, het bovenste gedeelte is bij vlagen wat irritant in zijn vervreemding, maar gecombineerd is Voor sommigen het eind van het land voor anderen het begin van de wereld het magnifiek totaaltheater, waarin thema’s als identiteit en projectie op een ingenieuze en creatieve wijze bevraagd worden. Door de gelijktijdigheid van de twee voorstellingen benadrukt Geysen dat er altijd (letterlijk) nog meer speelt dan hetgeen we op het ene moment kunnen waarnemen. Toch zijn de twee werelden onlosmakelijk verbonden en wordt de dubbele moraal pijnlijk duidelijk door de acteurs in dezelfde kostuums totaal verschillende archetypen te laten spelen. Geysen weet ook alle theatrale middelen slim en effectief in te zetten en toont zo een spiraal van menselijke miscommunicatie, zowel een gegeven als een eindeloze verandering, net als de zee.