Explosieve rechtschapenheid

Als een epiloog voor Do the Right Thing (1989) contrasteerde Spike Lee twee citaten die elkaar leken tegen te spreken, ondanks het feit dat ze betrekking hadden op het probleem van rassendiscriminatie in Amerika. Een citaat van Martin Luther King predikte verdraagzaamheid en pacifisme. Het andere citaat van Malcolm X leek geweld niet te verbieden zolang het in dienst stond van zelfbescherming. Voor Lee vormden die polen de coördinaten waar zijn personages in Do the Right Thing mee leken te kampen naarmate de situatie hen tot extremen dreef.

Het is vanuit één van die polen dat Lee stelling neemt aan het begin van Malcolm X, waar de vlag van de Verenigde Staten langzaam wegbrandt terwijl Malcolm (Denzel Washington) een speech geeft die een felle en ondubbelzinnige aanklacht is op het blanke ras en Amerika. Lee geeft de woorden een extra lading door de videobeelden van de mishandeling van Rodney King er doorheen te monteren. De openingsscène creëert daarmee een positie die de realiteit van raciale onderdrukking in context brengt en een continuïteit suggereert. Na deze explosieve opening is het een teken van Lee’s bekwaamheid dat de toeschouwer getuige is van een ontwikkelingsproces waarbij we van zwart versus wit geleidelijk naar gradaties van grijs lijken te gaan.

Ambivalente demagoog

Lee schetst Malcolms levenspad beginnende in Boston, waar de toeschouwer met een prachtig doorlopend shot en sfeervolle muziek opeens ergens anders lijkt te zijn aanbeland dan het gewelddadige Amerika van de openingsscène. We zien Washington als een jonge Malcolm Little (zijn echte naam) plezier hebben in flitsende kleding. Hij laat zijn haar ontkroezen en zegt vervolgens, kijkend in een spiegel, dat hij lijkt op een blanke. Flashbacks naar zijn kindertijd tonen dat zijn moeder halfblank was en dat zijn vader wegens zijn denkbeelden werd vermoord.

In de montage speelt Lee met spanningen, waar hij Malcolms hedonisme contrasteert met zijn tragische verleden. Malcolm wordt een criminele sjacheraar en belandt vervolgens in de gevangenis. Hier ontstaat de eerste bekering en zijn moment van bewustwording door zijn contact met een islamitische gevangene die hem de leer predikt van Elijah Mohammad, de leider van de Nation of Islam.

De bekering

De film vervalt op dat moment even in de iconografie en voorspelbaarheid van de man die het licht heeft gezien. Hiermee wordt de film enigszins makkelijker, maar het vormt slechts het begin van een nieuwe positie in een complexer ontwikkelingsproces. De bekering wordt de opstap voor zijn controversiële bekendheid als woordvoerder van de Nation of Islam. Malcolm verandert hier in een zelfverzekerde spreker en opzwepende demagoog. Washingtons spel overtuigt in zijn charisma, ook al zijn de harde woorden ongenuanceerd en preken ze zwarte superioriteit. Malcolm X was zeker geen zachtzinnige spreker, maar in een montage van nieuwsbeelden uit de periode laat Lee zien hoe het raciale klimaat zijn woede enigszins lijkt te verklaren.

Spike Lee heeft met Malcolm X een film gemaakt die de strijd van een intelligent en kritische individu tegen zijn beperkingen illustreert. De film vormt daarmee een belangrijk epos over de zoektocht naar een eigen identiteit in een veranderend Amerika.

De extra’s bevatten een audiocommentaar van Lee en onder anderen zijn cameraman, wat verwijderde scènes en een goede documentaire, die voornamelijk bestaat uit archiefmateriaal van de echte Malcolm X.