Een never-ending vaginamonoloog

Nu, twee jaar later, zijn de verwachtingen rondom het vier uur durende tweeluik Nymphomaniac hooggespannen. De grootse publiciteit is alom aanwezig, de trailers laten niet veel informatie los en de enfant terrible zelf plakt zijn mond dicht met tape. Maar alle ophef ten spijt is Nymphomaniac niets meer dan een tragisch verhaal over een vrouw met een seksuele afwijking. Ja er zitten inderdaad veel expliciete seksscènes in de film, maar sexy is heel wat anders.

Nymphomaniac is een literaire film en geen softporno, zoals velen zullen denken. In acht hoofdstukken vertelt de film het verhaal van de zelfgediagnosticeerde nymfomaan Joe (Charlotte Gainsbourg). Maar nog interessanter zijn de talloze uiteenlopende zijpaden die Von Trier bewandelt om het karakter van Joe voor de kijker toegankelijker te maken. Aan de ene kant provoceert Von Trier opnieuw door net als met The Idiots (1998) de grenzen op te zoeken van wat de samenleving beschouwt als afwijkend seksueel gedrag. Aan de andere kant maakt hij juist de weg vrij voor mensen met een seksuele afwijking of verlangens die nu eenmaal onderdeel uitmaken van deze maatschappij. Von Trier maakt van Joe geen weerzinwekkende persoon maar juist een vereenzaamde, gekwelde ziel zonder hoop.

Vrouwelijk zeer

Op een sneeuwachtige ochtend treft Seligman (Stellan Skarsgård) een gewonde vrouw, Joe, aan in een steeg. Omdat ze geen politie erbij wil hebben, neemt Seligman haar mee naar zijn grauwe appartement en zet een kopje thee voor haar. In flashbacks vertelt Joe aan Seligman haar verhaal over haar seksuele ontwikkeling. Om de haverklap wordt ze door Seligman onderbroken die met een theoretische onderbouwing komt om haar gedrag te verklaren, zoals vliegvissen of Zeno’s paradox. In het eerste deel van de film vertelt Joe hoe haar nymfomanie tot ontwikkeling is gekomen. Het begint bij haar jeugd waarin ze voornamelijk haar relatie met haar vader en zijn liefde voor bomen uitgebreid aan bod laat komen. Als tiener (gespeeld door Stacy Martin) rebelleert ze samen met een groepje meiden tegen de liefde omdat ze vinden dat liefde alleen maar draait om jaloezie. Een wedstrijdje meeste mannen afwerken in de trein past dan ook geheel binnen hun rebellie. Joe wordt ouder en haar leven bestaat uit een saai baantje en het bed delen met zes tot tien mannen per dag. Totdat ze op een dag verliefd denkt te worden op Jerôme (Shia LaBeouf), de jongen die haar ook heeft ontmaagd. Deel twee begint waar deel een eindigde met Jerôme. Joe merkt dat ze geen verlangen meer heeft en haar lust is verloren. Ze probeert aan haar ‘afwijking’ te werken maar zonder succes. Ze zoekt de extremen op en komt terecht in de duistere kant van de onderwereld.

Vrouwelijke hoofdpersonages nemen steeds meer ruimte in in Von Triers films. Na Antichrist (2009) en Melancholia (2011) is het opnieuw een vrouw die op een keerpunt van haar leven staat. Joe begint haar verhaal over hoe slecht ze is, dat ze heeft gezondigd en dat ze zich schaamt. En dat zegt ze niet voor niets, want een oversekste vrouw wordt vandaag de dag nog steeds beschouwd als een taboe. Hoewel seksverslaving vaker opduikt in films, zoals Steve McQueens Shame (2011) of Joseph Gordon-Levitts Don Jon (2013), zijn het toch weer de mannen die seksverslaafd zijn. Maar zou een man de rol van Joe overnemen, dan zou het verhaal – zoals Seligman ook stelt – erg saai en onbeduidend zijn geweest. Via Seligman ontkracht Von Trier alle oordelen over nymfomanie en stelt hij hier kritische vragen over. Joe zegt letterlijk in de film dat het niet om verzadiging draait, zoals veel mensen denken. Impliciet zegt ze dat er een leegte gevuld moet worden, maar deze leegte is jammer genoeg niet lichamelijk voor haar, zoals ze zelf denkt. Angst en verlangen liggen dicht bij elkaar en het is dát verlangen wat haar steeds dieper de afgrond meesleurt en wat haar situatie uitzichtloos maakt.

Een is beter dan twee

Na het zien van de twee delen lijkt de keuze voor een tweeluik erg voor de hand liggend. Waar het eerste deel nog onderzoekend en verkennend is, gaat het tweede deel meteen de diepte in met meer rauwere en explicietere beelden. Gelukkig duurt de film vier uur, in plaats van Von Triers originele versie van vijf en half uur, want halverwege het tweede deel zakt het verhaal in en bevat het hier en daar onnodige uitwijdingen. Deel een daarentegen is sterk met veel hoogtepunten, veel humor en antwoorden. Von Trier laat meteen zien dat de film niet draait om de erotische kant van seks, maar om de aard van de mens. Er is niets seksueel aan het systematische afwerken van de mannen. De bijrollen van Uma Thurman als de bedrogen echtgenote en Christian Slater als Joe’s vader zijn bijzonder goed uitgewerkt en geacteerd. William Dafoe heeft echter in deel twee geen toegevoegde waarde, net zo min als Joe’s verhaallijn als zijn compagnon. Het lijkt er op dat Von Trier teveel wil vertellen en dat hij geen keuzes kan maken.

Von Trier is ambitieus. Misschien wel iets té ambitieus wat tegelijkertijd ook zijn valkuil is. De intellectuele gesprekken tussen Joe en Seligman zijn een doeltreffende insteek. Iedere conversatie, elke scène gaat gepaard met een feit. Seligman trekt een vergelijking met alles wat Joe vertelt en kadert het om op die manier te begrijpen wat er in het hoofd van een nymfomaan omgaat. Het is briljant hoe Von Trier abjecte onderwerpen bespreekbaar maakt en met vooroordelen speelt. Maar teveel metaforisering en het teveel uitweiden naar verschillende subteksten kan ook averechts werken. Sommige onderwerpen zijn te vergezocht of niet goed uitgebalanceerd. In dit geval is ‘less is more’ voor Von Trier van toepassing.

Tussen alle pompende lichaamsdelen en naakte close-ups van genitaliën door valt er nog veel moois te zien. Er worden zelfs special effects en animaties ingezet om Seligmans theorieën kracht bij te zetten. Von Trier prikkelt daarnaast niet alleen het visuele, maar ook het gehoor. Zo opent hij de film met het toepasselijke Führe Mich van Rammstein en eindigt hij het eerste deel met een letterlijk muzikaal hoogtepunt. Maar een happy ending is niet weggelegd voor Nymphomaniac.