Film / Films

Spanning tussen waan en werkelijkheid

recensie: 3 films van Elbert van Strien

Een van de meesters van de korte film in Nederland is Elbert van Strien (1964). Sinds zijn afstudeerfilm De marionettenwereld uit 1993 met een Gouden Kalf werd bekroond en werd genomineerd voor de ‘Studenten-Oscar’ heeft Van Strien internationale prijzen gewonnen met zijn fantastische films. De laatste drie zijn nu gebundeld op een dvd met de simpele titel 3 films van Elbert van Strien. Alle drie de films bevatten een audiocommentaar, daarnaast zijn er twee lange radio-interviews en enkele extraatjes op de dvd opgenomen. De hoes, waarop de gezichten van de drie hoofdpersonen samenvloeien tot één, is al een kunststukje op zich.

Scène uit <i>Verboden ogen</i>
Scène uit Verboden ogen

De films worden vreemd genoeg niet in chronologische volgorde gepresenteerd, al kun je ze natuurlijk wel zo afspelen. De oudste film, uit 2002, is het 16 minuten durende Verboden ogen. Hierin speelt Erik van der Horst (eerder te zien in onder meer Martin Koolhovens Amnesia en De grot) een wat zonderlinge jongen die zegt uit een ander universum te komen. Hij neemt zijn omgeving zorgvuldig waar, maar direct oogcontact kan dodelijk zijn. Dat is lastig als hij verliefd wordt op zijn populaire klasgenote die hem aanvankelijk niet ziet staan (een eenmalig filmoptreden van Elisah Braaksma, de dochter van Liesbeth List). “Alleen jouw blik zal mijn laatste adem zijn” dicht hij, en hij bedoelt het letterlijk.

Montage van foto’s


Uit 2004 dateert de eerste film op de dvd, Het verborgen gezicht (15 minuten), een licht horrorachtige film over een klein meisje (Heleen Mineur) dat regelmatig in het enge huis van haar oma (Griete van den Akker) logeert. Als oma plotseling een ander mens lijkt te zijn geworden, vertrouwt het meisje het niet helemaal, wellicht Roodkapje en de boze wolf indachtig. Begonnen de voorgaande twee films al met een reeks shots van de gebouwen waar de verhalen zich afspelen – respectievelijk hedendaagse blokkendoosvilla’s in Hoofddorp en het scheef gefotografeerde spookhuis van oma – in Wereld van stilstand (2005, 30 minuten), houdt de diavoorstelling van een kille stad niet meer op. De gehele film bestaat uit een montage van ruim 300 foto’s, voorzien van een geluidsband met vertelstem, muziek en achtergrondgeluiden.

Scène uit <i>Wereld van stilstand</i>
Scène uit Wereld van stilstand

Het vertelt het verhaal van een jonge journalist (Fedja van Huêt) die grote complotten op het spoor komt, daarbij geholpen door een mysterieuze K. (niet de enige verwijzing naar Kafka overigens). Hij ontwaart een wereld van middelmaat en stilstand, vandaar de fotovorm. De tekst van Van Strien en co-scenarist Paulo van Vliet heeft hier en daar literaire kwaliteit en veel van de zwart-witfoto’s van vaste cameraman Guido van Gennep zouden op een tentoonstelling niet misstaan. Samen levert dit een waar kunstwerkje op. De montage in combinatie met het geluidsspoor is zeer effectief, niet in het minst door het gebruik van zooms en enkele focuswisselingen. Het enige nadeel van deze eigenzinnige werkwijze zou kunnen zijn dat je in het begin van de film zo geïntrigeerd raakt door de vorm dat je vergeet te luisteren. Gelukkig zit op dvd-spelers een terugspoelknop.

Horror of verbeelding

De grote overeenkomst tussen deze drie in vorm totaal verschillende films is het spanningsveld tussen waan en werkelijkheid. Bij elke film vraag je je voortdurend af of je naar een fantasierijke horror zit te kijken, zoals de onheilspellende beelden en muziek ook telkens suggereren, of dat de hoofdpersoon zich alles slechts verbeeldt. Dit deed Van Strien al zo in zijn debuut De marionettenwereld, waarin een jongetje aan een kinderpsychiater vertelt dat hij dingen enkel door zijn wil kan laten gebeuren. Maar kan hij dit echt, of wordt de psychiater langzaam gek van het idee dat het waar zou kúnnen zijn? In Wereld van stilstand komt het onderscheid het meest expliciet tot uiting. De maatschappijkritische theorieën van de journalist komen dermate grotesk over dat je al gauw aan psychoses denkt. Net als in A Beautiful Mind wordt de hoofdpersoon dan ook op een gegeven moment opgenomen, waarbij de psychiaters in zijn denkwereld natuurlijk deel uitmaken van de samenzwering.

Scène uit <i>Het verborgen gezicht</i>
Scène uit Het verborgen gezicht

In de andere twee films wordt de tegenstelling iets subtieler gebracht. Is de jongen uit Verboden ogen werkelijk buitenaards, zoals een grappig extraatje op de dvd ook ‘bewijst’, of is hij gewoon bang voor menselijk contact? De horror van de dood door oogcontact kan hier heel goed een metafoor zijn voor de puberale angst een leuk meisje aan te spreken. In Het verborgen gezicht lijken de denkbeelden van de kleindochter zelfs fatale gevolgen te krijgen. Omdat zij ervan uitgaat dat iemand anders bezit heeft genomen van het lichaam van haar oma, weigert ze hulp te bieden als dit lichaam uit bed is gevallen en zich niet meer kan bewegen. Maar Van Strien zou Van Strien niet zijn als hij je niet met de laatste beelden toch weer op het verkeerde been zet.