Voices of Bam

Voices of Bam is geïnspireerd op de overgebleven foto’s en negatieven die kunsthistorica en fotografe Parisa Damandan heeft gered uit het puin van de verwoeste stad. Direct na de ramp in 2003 reisde Parisa naar het rampgebied om het fotografisch erfgoed van de stad te conserveren. Samen met vrijwilligers redde zij archieven van diverse fotostudio’s. Uniek materiaal, dat deels te zien is op de website van stichting Aida International.

Glimmende brommers

Voor vele overlevenden zijn de foto’s de enige tastbare herinneringen aan familieleden en dierbaren. Een gemeenschappelijk verleden in snapshots: familiefeestjes, trouwerijen, portretten en trotse mannen op glimmende brommers. Vrijwel niets is nog herkenbaar – Bam lijkt een verloren stad, waar iedereen wel iemand heeft verloren. Binnen 20 seconden lag alles in puin. Een voetnoot in het wereldnieuws, maar voor de overlevenden traumatisch. Het overal aanwezige puin maar ook het bizarre billboard in de stad met daarop de wereldberoemde citadel Arg-e Bam is meer dan symbolisch, want nagenoeg alle schoonheid is uit Bam verdwenen.

Monologues intérieurs

Regisseur Aliona van der Horst zag in de foto’s een handvat om het collectieve geheugen van de bewoners en de stad met het heden te verbinden. Ook al gaat het leven ogenschijnlijk door, velen van hen zijn met hun hart en ziel nog bij de doden. Tijdens haar research liet ze in een hotelkamer mensen tegen hun foto’s spreken, op een datrecorder nam ze de vaak intieme monologues intérieurs op. In een omgeving die nog steeds herinnert aan de ramp bleken deze gesprekken vaak waardevolle intieme momenten van rauw en privacy voor de overlevenden. Een man vertelt: “De vloer kwam een meter omhoog, mijn vrouw was gestikt, haar hoofd en mond onder het stof. Ik wilde het niet zien, ik dacht: dit is niet mijn vrouw, o God, dit is niet mijn stad.” Dit verdriet, die verwondering en liefde is het hart geworden van de documentaire. De openhartige getuigenissen zijn verweven met beelden van het schrale bestaan van alledag en de overleden stad.

Een van de mooiste momenten in de film is de scène waarin dit universeel wordt gemaakt. Op een druk kruispunt spreken talloze onbekenden hardop flarden van gedachten, vragen en herinneringen uit. Het is een ontroerende weerspiegeling van het collectieve verlies wat het dagelijks leven in Bam tekent.

Toegang geweigerd

Het opnameproces verliep niet zonder tegenslag. Eenmaal in Teheran aangekomen voor opnamen bleek dat de autoriteiten Aliona de toegang tot Iran om onduidelijke redenen weigerden. Ze waren onwrikbaar en het project leek ten dode opgeschreven. Aliona ging terug naar Nederland en Maasja, die al in Teheran zat met de crew, bleef achter. De vrouwen besloten op 3800 kilometer afstand van elkaar de film toch te draaien. Maasja zou de regie ter plekke overnemen; een enorme verantwoordelijkheid en sprong in het diepe, ook al waren het script, de personages en de vorm al uitgewerkt. Achteraf heeft het misschien zo moeten zijn, zegt Maasja, maar op dat moment voelde ze zich net zo ontheemd en verlaten als de inwoners van de stad zelf.

Het verhaal gaat dat de stad Bam zijn naam dankt aan twee wormen; de een besluit op reis te gaan naar het onbekende en de ander blijft thuis. Hij eet zich vol aan dadels en granaatappels tot hij ontploft… Bam.

De omgekeerde vergelijking dient zich aan. Maasja verkeerde in een niemandsland. Gesluierd en afhankelijk van een tolk kon ze niets beter doen dan zich overgeven aan Bam. Aliona daarentegen kon niets anders doen dan afstand nemen. Het wachten op de resultaten moet vreselijk frustrerend en rauw geweest zijn na zo’n intensieve voorbereiding: anderhalf jaar research en drie voorbereidende reizen. Als extra tegenslag kwam daar ook nog eens bovenop dat de filmblikken die vanuit Iran naar Nederland werden verzonden pas na drie weken aankwamen, terwijl Maasja in Iran gewoon doorfilmde.

Juweeltjes

Het getuigt van doorzettingsvermogen en flexibiliteit van twee moedige regisseurs en een gemotiveerde crew (die bereid was taken over te nemen) dat de film toch is geschoten. Het zegt ook iets over het onverwachte en kwetsbare, wat het proces van het filmen vaak is. De onzekerheden en reflecties van beide vrouwen over dit proces zijn terug te lezen in hun dagboek (ook te vinden op de reeds genoemde website).

Misschien is het juist deze kwetsbaarheid die de film een extra bijzondere lading en compassie doet uitstralen? Alle hoofdpersonen zijn volledig op hun gemak en sommige scènes zijn juweeltjes om te zien. Waar anders dan in de keuken praten vrouwen met elkaar over mannen en hertrouwen? En broertjes – de lastpakken – zitten die niet overal ter wereld aan je spullen? De kijker zal ervaren dat de emotie die het oproept vooral van binnenuit hemzelf komt. Voices of Bam relativeert in stilte ook de verworvenheden van het dagelijks bestaan hier. Doordat de camera zich richt op eenvoudige dagelijkse dingen is ze dwingend maar niet afstandelijk en spreekt ze misschien ook tot onze gepantserde emoties. De lange shots verweven met de monoloques intérieurs van de personages geven de kijker tijd voor beschouwing en eigen herinneringen. Hoe volwassen en kinderlijk tegelijk weten de overgebleven broers en zussen uit een gezin hun hechte band in stand te houden. Spelenderwijs nemen ze de opvoeding van hun jongste broertje over terwijl hun ouders toekijken vanaf het dressoir. Hoe groot is het geluk van de vrouw die na de ramp werd gered door haar geheime liefde en nu toch met hem kan trouwen. Uit alle verhalen spreekt een individuele hoop en een toekomst die open ligt; het geeft de sluiers van Iran een andere dimensie.

Voices of Bam laat zien en horen dat in tenten en containers en tussen brokstukken puin het leven weer doorgaat maar dat haast niet meer bestaat voordat het verleden collectief is verwerkt. Voor ons ongeduld misschien langzaam, maar Voices of Bam loopt in de pas met de inwoners van de stad, de restauratie van de citadel en de makers van de documentaire. Het resultaat is een bijzonder poëtisch en introvert portret dat laat zien hoe leeftijdloos en onvoorspelbaar de veerkracht van mensen is.

Met dank aan Maasja Ooms