Kunst / Expo binnenland

Een eenzame heilige

recensie: Franciscus, met het verhaal van Henk van Os

Zoals de bezoeker in Museum Gouda Erasmus ziet door de ogen van Herman Pleij, zo ziet hij in het Utrechtse Catharijneconvent Franciscus van Assisi (Assisi 1181/1182-Assisi 1226) door de ogen van Henk van Os. De bezoeker krijgt veel te zien, maar niet alles.

Van Os onderscheidt in zijn opzet twee basisthema’s: de naar God opgerichte Franciscus met zijn stigmata, en Franciscus als mens van de natuur. De tentoonstelling begint nagenoeg meteen met een prachtige combinatie van beide thema’s: een plaquette, gemaakt voor de achterzijde van een reliekhouder, met de stigmatisatie van Franciscus, die wordt omgeven door allerlei elementen uit de natuur (Limoges, 1230-1240).

Franciscus catharijneconvent utrecht

Op de voorgrond: het Franciscusbeeld van Mari Andriessen. Foto: KRO-NCRV.

Eco-heilige

Er zijn afbeeldingen waarop Franciscus de stigmata (bloedende wonden in handen en voeten in navolging van Jezus van Nazareth) rechtstreeks van Jezus krijgt. En je moet ook niet raar opkijken als Franciscus, samen met Clara, zijn eerste vrouwelijke navolger, onder het kruis staat. Zoals de schilders uit het vijftiende-eeuwse Noord-Nederland de actualiteit naar hun tijd doortrokken, zo wordt de bezoeker opgeroepen dit ook naar onze tijd te doen.

Met een thema als de natuur lukt dit goed. Soms te goed, zoals Van Os in een film op de tentoonstelling uitlegt. Bijvoorbeeld over de manier waarop het ook op de expositie aanwezige beeld van Franciscus, dat Mari Andriessen in 1942 voor de Amsterdamse Obrechtkerk maakte, een ‘eco-heilige’ is geworden door de natuurschildering die Piet Worm er later achter aanbracht.

Franciscus catharijneconvent utrecht

Franciscus voor de sultan, Fra Angelico, 1428-1429, Lindenau-Museum, Altenburg, Duitsland. Foto: Bernd Sinterhauf.

Eenzaam

Het lukt ook met een schilderij van Fra Angelico (1428/1429) waarop de ontmoeting van Franciscus met een sultan wordt weergegeven. Niet zozeer een ‘botsing tussen twee godsdiensten’, zoals Van Os wat kort door de bocht op de audiotour tot de bezoeker zegt, maar eerder een dialoog waarbij de gesprekspartners alle geweld achter zich lieten. Zoals Franciscus – net zo actueel – volgens een zaalbanner meende: ‘Wie er ook bij je komt, vriend of vijand, ontvang hem of haar welwillend.’

Franciscus was ook een eenzaam mens, zo laat het schilderij van Francesco Coppola Castaldo (1878), dat ook op het affiche wordt afgebeeld, zien. Hij staat daarop klein en alleen te midden van de natuur afgebeeld.

Franciscus catharijneconvent utrecht

Zonnelied, Roger Bissière, 1953, Van Abbemuseum, Eindhoven. Foto: Peter Cox.

Franciscus als hervormer

De twee lijnen van Van Os worden op een mooie manier door de tentoonstelling getrokken. Naar het heden, naar devotionalia en naar afbeeldingen van het Zonnelied door Roger Bissière (1953/1954). Maar wat mist is wat een Franciscaan in een video-interview op de tentoonstelling diens ‘subversiviteit’ noemt. Na het eind van de dertiende eeuw zijn afbeeldingen van Franciscus als hervormer met een lantaarntje te vinden. Machtelt Brüggen Israëls gaat hierop door in een mooi essay in de gebonden, omvangrijke en rijk geïllustreerde catalogus bij de tentoonstelling. Misschien zie je nog het meeste van dit thema in dat ene beeldje uit Spanje, vermoedelijk uit de achttiende eeuw, dat staat in de traditie van Zubarán. Een dode Franciscus, één die ‘het meest onherroepelijk aanspraak’ op ons doet, om Maurice Blanchot (in: De onuitsprekelijke gemeenschap) te citeren. Een meer protestantse Franciscus? Het zou zomaar kunnen.