Beschaving, cultuur en islam

De recente publicaties op dit gebied zijn grofweg in twee kampen te verdelen, die loodrecht tegenover elkaar staan. In navolging van de Amerikaanse politicoloog Huntington stellen velen dat de islam en het Westen onverenigbaar zijn. Botsingen zijn onvermijdelijk. Anderzijds zijn er schrijvers die ijveren voor meer wederzijds begrip en een gedegen analyse voorstaan. Een goed voorbeeld hiervan is de Franse islamoloog Roy. Todorov behoort duidelijk tot het tweede kamp.

Barbaren
Todorovs werk bestaat uit een vijftal hoofdstukken die opgevat kunnen worden als op zichzelf staande essays. Rode draad vormen de begrippen cultuur, beschaving en identiteit. Hij stelt dat de westerse cultuur niet gelijk staat aan beschaving, en dat interventie in andere culturen machtsmisbruik is. Niet meer, niet minder. Vrijheid en gelijkheid zijn niet met dwang op te leggen. Als we dat uit het oog verliezen, verworden we tot de barbaren die we zeggen te bestrijden.

De gemakzuchtige dichotomie en de reducerende kijk op anderen moet worden losgelaten. De miljard moslims op deze wereld zijn niet op een hoop te gooien en te brandmerken als terroristen. Het is productiever om op zoek te gaan naar wat ons bindt, aldus Todorov. Hij is een vurig voorstander van multiculturalisme, assimilatie van minderheden is geen optie. Alleen als eenieder zijn eigen identiteit kan behouden, is werkelijk samenleven mogelijk. Wederzijds respect staat hierbij centraal.

Het opleggen van een monocultuur tast de identiteit aan van velen. Als mensen niet zichzelf kunnen zijn, trekken zij zich terug binnen de eigen groep. Het roept de vraag op wat mensen bindt en hoe een samenleving vorm gegeven kan worden. In dit kader bespreekt Todorov de Europese identiteit. Wat zijn bindende elementen, waar ligt haar essentie?

Timing
Het humanistische betoog van Todorov komt op het juiste moment. Enkele jaren geleden nog zou een dergelijke oproep tot verdraagzaamheid en terughoudendheid afgedaan zijn als een laffe capitulatie voor het ‘islamofascisme’. Met Amerikaanse neoconservatieven voorop werd er volop strijd gevoerd tegen de islam, welke werd weggezet als gewelddadig en onverenigbaar met westerse waarden als democratie en mensenrechten.

Met het debacle in Irak en de machtswisseling in het Witte Huis is de idee van universele westerse waarden die met geweld opgelegd kunnen worden, grotendeels verlaten. Het denken in absolute tegenstellingen van goed-kwaad verliest aan kracht. Er is meer dan ooit behoefte aan andere ideeën dan de idee van voortdurend botsende beschavingen. Todorov is niet provocerend, hij neemt geen gewaagde stellingen in. Zijn werk is niet zo spannend of ‘sexy’ als van veel andere schrijvers. Maar dat is in een tijd als deze juist zo verademend.

Todorov vraagt voortdurend om nuance en kritische reflectie. Zijn nieuwe boek komt niet met grootse inzichten of baanbrekende ideeën. Dat is ook niet waar de kracht van dit werk ligt. Wat het boek sterk maakt is dat het andere opvattingen, gebeurtenissen en stellingnamen voortdurend problematiseert en nuanceert. Angst voor de barbaren is daarmee vooral een waardevolle aanvulling op het lopende debat.