Daar waar de angst regeert

Waar de vogels vliegen is het spraakmakende debuut van Tomas Bannerhed en in 2011 meteen goed voor de Zweedse literaire ‘Augustpriset’. Geen opbeurende fictie, deze boerenroman, want van voor tot achter overwoekerd door de beklemmende verhouding tussen een jonge puber en zijn langzaam krankzinnig wordende vader.

Trillend espenblad
Volgens het verloop der generaties wordt Klas geacht ooit het armoedige familiebedrijfje van zijn ouders over te nemen maar alles in hem verzet zich tegen dit treurige toekomstbeeld. Hij kan bovengemiddeld leren en is vooral geïnteresseerd in alles wat leeft in de natuur om hem heen. Met grote tegenzin helpt hij bij de koeien, de bewerking van de akkers, het binnenhalen van de oogst. Klas kijkt liever naar het trillende espenblad, analyseert de zang van het winterkoninkje en droomt weg onder de ruisende sparren.

Dat die smachtende zucht naar de natuur tegelijkertijd een vlucht is, wordt duidelijk door de aanhoudende dreigende sfeer. Buiten de gezamenlijke maaltijden en de angstige nachten om zorgt de zoon dat hij onzichtbaar blijft voor de dwingende en onvoorspelbare grillen van zijn vader. Als deze tot tweemaal toe wordt opgenomen in een psychiatrische kliniek verbetert de stemming in huis zienderogen. Maar eenmaal thuis vervalt vader opnieuw in zijn neurotische en onbeheersbare buien en zorgt Klas dat hij zich zoveel mogelijk uit de voeten maakt.

Er was iets wat mij rillingen bezorgde als ik zijn blik ontmoette. Alsof hij thuis was gekomen om overal een einde aan te maken (…) Een snaar die werd gespannen. Schuin tegenover elkaar aan dezelfde tafel zitten. Niet weten wat je met je ogen of handen moet doen.

Nachtvisioenen
De suggestieve stijl van Bannerhed is een genot om te lezen. Met uitvoerige en tot de verbeelding sprekende zinnen schildert hij een natuurbeleving die treffend contrasteert met de overspannen gezinssituatie. De schrijver zorgt, geheel volgens het show-don’t tell principe, dat de lezer veel ruimte krijgt om zelf invulling te geven aan de impact van dit drama. Hij kruipt in het hoofd van de twaalfjarige en toont diens angsten in visioenen in de nacht, in droombeelden over de altijd aanwezige vader en in fantasieën over de wereld ver weg van het beklemmende thuisfront.

Toch blijft Klas in zijn ellendige situatie een invoelende jongen. Er is niet alleen maar vrees voor zijn vader, er zit zelfs – tussen de regels door – een soort liefdevolle bezorgdheid in zijn gespannen observaties. Ook kleine glimpen van geluk, bijvoorbeeld als vader en zoon gezamenlijk een koe helpen bevallen die dat op eigen kracht niet meer kan. Juist die scènes laten schrijnend zien hoe de jongen, in grote verwarring, weet dat hij niet meer bij de man wil zijn die hij wordt geacht lief te hebben.

Stilstand
In de monumentale landschappelijkheid van Waar de vogels vliegen wordt de wanhoop van Klas haast tastbaar. Gelukkig is er nog de ontmoeting met het stadse meisje Veronica. Een ontluikende puberliefde die een aangename zachtheid lijkt te brengen in de uitzichtloze wereld van de jonge Klas. Maar nee, ook Veronica zit klem in een moeilijke verhouding met haar ouders, dus het enige wat rest is het gedeelde gevoel van verweesdheid.

Het wrange van deze geschiedenis is dat er vanalles mankeert aan de gevoelens en de verhoudingen tussen de personages maar er geen enkele vooruitgang in hun ontwikkeling merkbaar is. Ze kunnen geen kant op, alles staat stil zonder een enkel uitzicht op betere tijden: onbevredigend voor de verwachtingsvolle lezer maar des te veelbelovender voor de liefhebber van de literaire verstilling die Bannerhed als geen ander beheerst. Met als resultaat dat deze roman zich vanaf de eerste pagina’s presenteert als een in woorden gevatte visuele tragedie. Die per direct door Alex van Warmerdam verfilmd kan worden.