Goed slecht

Het is een oude wijsheid dat de slechterik altijd interessanter is dan de goedzak, waar het succes van De hormoonfabriek met de onbetrouwbare, ploerterige Motke als middelpunt maar weer eens bewijs van is. Meerdere critici hebben al opgemerkt hoezeer de lezer meegaat met Motke en zijn levensverhaal, dat een groot gedeelte van de twintigste eeuw beslaat. En dat terwijl hij een onverbeterlijke rokkenjager is, die zijn vrouw Rivka bedriegt met talloze meisjes die werkzaam zijn bij zijn bedrijf Farmacom – er voor eigen gemak maar van uitgaande dat die meisjes dol zijn op aandacht van hun machtige baas. Daar bovenop lopen zijn bemoeienissen met het leven van zijn broer Aron noodlottig af, en leidt hij Farmacom tot grote hoogtes maar laat compagnons vallen als bakstenen.

Toch sympathiek
Waarom zijn lezers zo dol op gemankeerde personages? Is het omdat we vanaf een afstandje kunnen toekijken, en dus veilig zijn voor de rotstreken die ze uithalen? Omdat iemand die zelf zonder principes leeft de hypocrisie van anderen kan doorzien – zoals de joodse Motke doorziet waarom zijn zogenaamde vrienden hem de rug toekeren als de nazi’s Nederland binnenvallen? Of komt onze fascinatie voor slechteriken voort uit een verlangen ze te begrijpen en hun daden te kunnen verklaren?

Goldschmidt laat op een subtiele en knappe manier zien welke gedachtekronkels er achter Motkes wandaden liggen. Hij is zelfzuchtig en geeft altijd anderen de schuld van zijn gedrag, maar zijn houding is ook uit noodzaak geboren.   

Een houding waarin medemenselijkheid en humanisme de boventoon voert leidt nu eenmaal niet tot buitensporig succes, voor werkelijk lucratieve handel is onoorbaarheid een must. Ik had het voor Rivka overgehad afstand te doen van mijn streven een topbedrijf te creëren, ze was het waard geweest. … Toen duidelijk werd dat ik de liefde van mijn vrouw niet terug kon winnen … heb ik me bevrijd van die verrekte gevoelens, van de niet te dragen smart. Vanaf dat moment was mijn geweten met een brandijzer dichtgeschroeid.

Motkes onvermogen met zijn eigen emoties om te gaan wekt ondanks alles sympathie bij de lezer, waardoor hij niet de onuitstaanbare vent is dat hij had kunnen zijn – en voor de andere personages in de roman vaak ook is. 

Middelpunt
De hormoonfabriek is gebaseerd op de geschiedenis van Organon, een slachtbedrijf in Oss dat groot succes boekte met het verwerven van hormoonpreparaten uit slachtafval. Goldschmidt heeft al meerdere malen benadrukt dat terwijl de wetenschappelijke aspecten van het boek trouw zijn aan de werkelijkheid, ze zich wat haar personages betreft door haar fantasie heeft laten leiden. Motke en Aron zijn dus niet gebaseerd op de twee broers die in de eerste helft van de twintigste eeuw bij Organon aan het roer stonden. Wel heeft Goldschmidt zich laten inspireren door andere, echt bestaande mannen – in een interview bij ‘Kunststof’ vertelde ze bijvoorbeeld dat ze Motke een direct citaat van Dominique Strauss-Kahn in de mond heeft gelegd.

Het succes van De hormoonfabriek is natuurlijk niet alleen te danken aan Motkes fascinerende slechtheid. Wel vormt hij het hart van een spannend verhaal waarin de geboorte van de moderne medische wetenschap, de naoorlogse explosie van welvaart, en handjeklap tussen wetenschap en commercie bij elkaar komen. Ook daarin is Motke een klassieke bad guy: hij neemt de dingen inderdaad niet zoals ze zijn, en zorgt, ten goede of ten kwade, voor verandering.