De schaamteloze lagen van de ziel
Er zijn kunstenaars waarvoor alleen het pijnlijkste en meest afstotelijke als de hoogste vorm van kunst geldt. Louise Bourgeois en Hermann Nitsch speuren gevoelens als kwetsbaarheid, seksualiteit en lijden af. Twee recente boeken duiken in de ziel van de makers.
Het is hard werken om als kunstenaar je ziel volledig bloot te leggen. Louise Bourgeois, overleden in 2010, beschouwde kunst als het territorium van niet op te lossen problemen. De grote nalatenschap van Bourgeois is al stof voor een dik retrospectief van haar Confessional Art, maar het boek The return of the repressed bestaat uit twee delen die vooral de psychoanalytische kant van haar werk onder de loep nemen.
Louise Bourgeois, Janus Fleuri, 1968
Louise Bourgeois maakt kunst die haar eigen psychische kwetsbaarheid analyseert. Ze bleef haar hele leven bezig met haar jeugdtrauma’s. In Janus Fleuri uit 1968 komt dit tot uiting in een fallisch dubbelbeeld dat bij elkaar gehouden wordt door het vrouwelijke, de vagina. Bourgeois maakte de hangende sculptuur aan het einde van een zware depressie. In de behandeling van die depressie kwam het Oedipuscomplex regelmatig aan de orde. Van de twee kanten van Janus Fleuri kijkt de een vooruit en de ander beschouwt achteruit, een weergave van de psychoanalyse van haar eigen toestand.
Wanen, angsten en zelfhaat
The return of the repressed is een grotendeels academisch boek dat de kunst van Bourgeois in een nieuw daglicht zet. Zij ontkende bij haar leven nog resoluut dat ze psychologische hulp had, hieruit blijkt dat zij al in de jaren vijftig intensief therapie kreeg. De band met twee boeken bevat naast de sculpturen academische teksten over haar werk en Louise Bourgeois’ eigen psychologische epistels. Deze schrijfsels zitten vol wanen, angsten en zelfhaat:
‘My pieces of sculpture (usually figures) do not represent only study in forms. They represent emotional states usually of painful kind – such as 1) impending engulfment (under water) very old theme…’
The return of the repressed gaat verder waar Bourgeois bij haar dood gebleven is. Het blootleggen van haar ziel wordt met alle teksten zo tastbaar en begrijpelijk dat de lezer zelf in een depressieve wereld onder gaat. De pijn die Bourgeois openlegt met haar sculpturen krijgt een nog naargeestiger lading. Het is geen kunst die de pijn probeert op te lossen, het is eerder werk dat iedereen die het tegenkomt meezuigt in een diep zwart gat.
Hermann Nitsch, 130. Aktion, 2010
Bevrijding van schaamte
De spreekwoordelijke ellende van Hermann Nitsch in boekvorm is van een hele andere orde. Het is een getuigenverslag van de 130e Aktion (of happening) van Hermann Nitsch, gelimiteerd tot 200 boeken. In deze Aktion wordt weer veel morbide sensitiviteit verpakt in christelijke archetypen. Een confrontatie met de normen van schoonheid en werkelijkheid is Nitsch’s handelsmerk en dat beschrijven de schrijfsters van dit Personal Structures project, twee Nederlandse kunstenaars, maar al te graag. De schrijfsters zijn zelf onderdeel van een bloederig ritueel waarbij naakte vrouwen (en een man) op een kruis gebonden staan tussen tafels met voedsel dat over de lichamen wordt uitgesmeerd. Daarbij komt 300 liter varkensbloed dat de vrouwen drinken en over zich uitgeschonken krijgen gedurende de happening. De ingewanden en karkas van het varken worden met regelmaat opgedist op de lichamen om de bevrijding van schaamte volledig te maken. Om dan uiteindelijk, weer schoongewassen en maagdelijk gekleed, op het kruis in processie door de stad naar een diner van het varken te gaan.
Dagboekbijdragen en interviews met Nitsch geven een behind the scenes beeld van de happening. De bijdragen van de twee Nederlandse kunstenaars leveren kleurrijk verslag van alle belevenissen. Een van de kunstenaars vertelt over het seksuele genot als ze het bloed drinkt, daarna slijm. Vastgebonden aan een kruis krijgt ze kippenvel van de ingewanden die over haar worden uitgesmeerd; een octopus op haar vagina is het toppunt van genot.
Waar Bourgeois in haar teksten zelf haar eigen lijden determineert is bij Nitsch en vooral zijn chroniqueurs sprake van zelfgenoegzaam grenzen oprekken. De inmiddels 74-jarige Nitsch wordt in de handen van schrijfsters Sarah Gold en Karlyn de Jongh tot een schaamteloze pooier in de kunst, ondanks zijn eigen diepere filosofie. De heldhaftige kwetsbaarheid die Bourgeois tentoon spreidt wint het dan met gemak van de flauwe postcoïtale roes van Nitsch’s subjecten.
Louise Bourgeois – The return of the repressed • Violette Editions • 500 pagina’s • 49,95 euro • ISBN 978-1-900828-37-6 • 4 sterren
Hermann Nitsch • Luiscius/Global Art Affairs • 198 pagina’s • 125 euro • 2,5 sterren
