Een bij voorbaat verloren gevecht tegen de ouderdom

Met een rijke beeldspraak toont Brouwers de worstelingen van hoofdpersoon Julius Hammer, die uit alle macht probeert zijn laatste illusie in stand te houden.

Nevel in een wereldstad. Wat is mooier dan de ouderdom? De grijsaard. Het boek, dat niemand meer leest. De rechter die naar de hoeren loopt. De mens, die krankzinnig wordt.

Het motto, geschreven door Harry Mulisch, geeft de sfeer van het boek precies aan. Oud worden zou mooi kunnen zijn, maar het is ook tragisch. Terugkijkend op het leven, blijken dromen en illusies niet waargemaakt te zijn. Het lichaam en de geest takelen af en stapje voor stapje tel je minder mee.

Verdorring
Brouwers, die in 2007 nog met een rel de pers haalde toen hij de Prijs der Nederlandse Letteren weigerde, omdat hij het prijzengeld te laag vond, staat bekend om zijn scherpe schrijfstijl. Hij heeft aangegeven dat zijn werk autobiografische elementen bevat. Een roman over ouderdom en verloren illusies past dus waarschijnlijk niet geheel ontoevallig bij Brouwers, die zelf een 70-plusser is.

Die vettige onsmaak in zijn mond, vermengd met de stank in zijn neus, is dat gal, de wrangheid van een heel leven dat uiteindelijk is tegengevallen, eigenlijk. Stinkende smaak van verdorring. Als van verwaarloosde orchideeën. Als van bittere bloemen.

De geur van verdorring staat niet alleen symbool voor verloren illusies in het leven, maar vooral ook voor Julius’ vertekende vrouwbeeld. Op jonge leeftijd getuige van de verbranding van zijn moeder tijdens een bombardement van zijn ouderlijk huis en jaren later achtervolgd door de geur van kanker in het lichaam van zijn vrouw, weet hij niet beter dan dat vrouwen stinken. Aan de buitenkant zijn zij echter mooi en sereen, als een orchidee; het symbool voor vrouwelijkheid en verbinding als metafoor voor het leven zelf. Als Julius het portret van het meisje met de orchidee van Cranach ziet, is hij betoverd. Het portret personaliseert het ideaalbeeld dat Julius diep vanbinnen zoekt sinds de dood van zijn moeder. Als Julius het meisje in een menselijke gedaante denkt te herkennen, lijkt er een ontsnappingsmogelijkheid te zijn uit deze beklemmende situatie. 

Illusies najagen
Het is verdrietig een ooit zo grote man te zien die met zijn laatste mentale en fysieke krachten verbeten een illusie najaagt, maar hierdoor eigenlijk alleen nog maar sneller zijn levenseinde nadert. Jeroen Brouwers geeft deze ongelijke strijd weer op scherpe wijze. Hij beschrijft de achtbaan aan emoties van de grillige oude man in diverse schrijfstijlen die perfect zijn afgestemd op de extreme stemmingswisselingen van de snel aftakelende oude man.

Soms hoogdravend, meppend met lyrieke uitingen en verwijzingen naar hoogstaande literatuur, als een oversentimentele, oude, verwarde man die gelooft zijn ware liefde te hebben gevonden. Dan weer neerbuigend en sarcastisch, wanneer hij terugkijkt op zijn oude beroep als rechter, waar hij mensen beoordeelde en veroordeelde. Walgend, als hij last heeft van zijn lichamelijke aftakeling en dezelfde verschijnselen ziet bij zijn leeftijdsgenoten. Verward, als hij steeds weer de beelden ziet van het bombardement van zijn ouderlijk huis. Alles in één en alles precies met de juiste toon en snelheid. Het tekent een groot schrijver.

Spinnenweb
Bittere bloemen, een roman die te vergelijken is met de gelaagdheid van het portret van Cranach. Met kunst is het vaak zo dat je steeds meer symboliek ziet als je bewuster duikt in datgene wat je ziet of leest. Dat geldt ook voor het boek. Hoe verder je komt in het verhaal en hoe meer je duikt in het leven van Hammer, hoe meer symboliek bijna tastbaar wordt. Alle op het eerste gezicht losse lijnen die het leven van Hammer weergeven komen uiteindelijk als een uitzinnig mooi spinnenweb tezamen. De spin is de naderende dood.

Dat niemand ontkomt is duidelijk, maar nergens is deze niet al te vrolijke boodschap als zwaar of zwart weergegeven. Het is simpelweg onderdeel van het allesomvattende leven, geschetst in een bijna poëtische vorm. Niets meer en niets minder. Zo presenteert Brouwers het ook. Aanvaard wat er komt, je kan niet anders. Je bent gedoemd te verliezen. Als een orchidee die eerst bloeit, maar uiteindelijk zal verdorren.