Boeken / Fictie

Op weg met Cormac McCarthy

recensie: Cormac McCarthy - Op weg

The Road (De Weg) van de Amerikaanse schrijver Cormac McCarthy ontving zeer lovende kritieken in zowel de Engelstalige als de Nederlandstalige pers. Het is zijn meest toegankelijke werk, maar het succes ervan zal ook in sterke mate bepaald worden door de thematiek, namelijk het meest elementaire verlangen van de mens, het overleven. Of bij McCarthy meer precies: niet dood gaan.

The Road handelt over de wanhopige tocht van een vader en een zoon door een postapocalyptisch Amerika, op zoek naar veiligheid. Alles draait om de primaire levensbehoeften van vader en zoon, een thema dat is verweven in het eenvoudige lineaire plot van de roadnovel. Het feit dat zij tot het einde toe naamloos blijven, verraadt de opzet van een moderne parabel, maar de moraal doet niets af aan de hoge mate van suspense. Honger, kou en angst en de daarbij horende strategieën om deze te overwinnen zonder elkaar daarbij te verliezen vormen de voornaamste drijfveer achter dit boek.

Een reeks diepe schokken

De setting van het verhaal is een weids en uiterst vijandig landschap. Wat voor precieze ramp er heeft plaatsgevonden wordt niet duidelijk. Er wordt alleen verteld dat ‘de klokken om 01:17 bleven stilstaan. Een lange zeis van licht en dan een reeks diepe schokken’. Steden en dorpen zijn tot ruïnes verworden, een voortdurende regen en sneeuw is altijd vermengd met as. Alleen op de kale en doodse weg lijkt de mens zich nog (tijdelijk) te kunnen handhaven, vaak ten koste van elkaar – een vooruitzicht dat de moeder ertoe bracht zelfmoord te plegen. Juist op deze weg geloven de vader en de zoon hun redding te vinden.

Ze reizen te voet en het enige dat ze bij zich hebben is een revolver en een winkelwagentje met hun schamele bezittingen. Hun doel is, zoals de vader zijn zoon vanaf het begin constant voorhoudt, het zuiden, waar het warmer zou moeten zijn. Daarvoor zijn ze aangewezen op een consumptie-economie in de meest letterlijke zin van het woord. Op alles wat ze na systematisch onderzoek van leegstaande panden in hun winkelwagentje stoppen rust de vloek van schaarste en vergankelijkheid. Het zijn vaak de laatste restjes eten en voorwerpen, achtergelaten door anderen op de vlucht. Tijdens hun jacht lopen ze constant het gevaar zelf opgegeten te worden door hun even wanhopige soortgenoten.

Kannibalisme

~

Gevallen van kannibalisme en ander barbaars geweld zijn legio: ‘Doden op staken gespietst langs de weg’, ‘verschrompelde lijken uitgespreid in alle mogelijke houdingen in de laadruimte van een vrachtauto’, ‘een mensenhoofd met honkbalpet onder een taartstolp’, ‘op de muur van een vervallen boomgaard een fries van mensenhoofden’, ‘een geblakerde zuigeling aan het spit’. Dat zij zich aan dergelijke wreedheden niet overgeven is het enige wat de vader en de zoon nog onderscheidt van de meeste andere overlevenden.

Het maakt hen tot ‘de goeden’ die ‘het vuur dragen en nooit opgeven’, zoals de vader zegt. Hun inspanningen en moraal kunnen dat wat vanaf het prille begin vaststond echter niet afwenden. Wanneer ziekte en uitputting hun tol beginnen te eisen, komt de eindbestemming in zicht. Voor de vader is dat een zekere dood aan de kant van de weg – hetzelfde lot als velen voor hen. Voor de zoon is dat een onzekere toekomst als weeskind in een voorgoed verwoeste wereld. Bij het onvermijdelijke afscheid geeft de vader de boodschap aan zijn zoon mee hun pelgrimstocht voort te zetten:

 

Ik kan niet met je meegaan. Maar jij moet verder. Je weet niet wat je verderop misschien tegenkomt. We hebben altijd geluk gehad. Jij zult straks ook weer geluk hebben. Let maar op. Ga nou maar. Het is zo wel goed. (…) Dit zat er al een hele tijd aan te komen. Nu is het zover. Blijf naar het zuiden trekken. Doe alles zoals wij dat deden. (…) Jij moet het vuur verder dragen.

 

De spanning en rauwe emotie, zoals hierboven, wordt echter niet alleen veroorzaakt door de fatale gebeurtenissen, maar ook door de manier waarop deze verteld worden. In The Road kiest McCarthy voor een uiterst summiere stijl: De roman is opgebouwd uit korte stukken reisverslag afgewisseld met flashbacks van de vader telkens onderbroken door een regel wit. Ook de dialogen tussen de vader en de zoon en die met andere weggebruikers zijn zeer beknopt van vorm: het zijn snel op elkaar volgende reacties met relatief weinig narratief. Ze worden niet gemarkeerd door aanhalingstekens – een techniek die McCarthy vaker hanteert – wat de tekst, met name in zijn omschakelingen van ’telling’ naar ‘showing’, een filmische dynamiek geeft.

Lichtkogel

Het taalgebruik van de vader en de zoon wordt bovendien gekenmerkt door wat Roman Jakobson een ‘fatische functie’ noemde: het is primair gericht op het maken en gaande houden van het contact zelf, niet zozeer op het overbrengen van een bepaalde boodschap. De eerste simpele dialoog van het verhaal is exemplarisch:

 

Hallo, papa, zei hij.
Ik ben hier vlak bij je.
Weet ik.

 

Een krachtige metafoor van dit fatisch taalgebruik is een lichtkogel die ze afschieten op een verlaten strand om zo ‘een signaal’ aan de goeden te geven. In The Road sterft met de wereld ook langzaam de taal die haar vorm geeft. Deze behoort meer toe tot het bewustzijn van de vader, want de zoon is pas na de ramp geboren. Daarom vallen er steeds meer ongemakkelijke stiltes tussen hen tweeën: verhalen over vroeger – de meest rudimentaire vorm van literatuur – beginnen nu verdacht te klinken. Als de geblakerde boeken in de afgebrande bibliotheek die ze een keer doorzoeken wordt ook de vader als het ware ‘onleesbaar’, niet langer voor zijn zoon te begrijpen, ‘een buitenaards wezen’ zoals hij het zelf noemt. De verwoede pogingen van de vader het leven hem niet te laten ontglippen maakt The Roadtot het testament daarvan.

Met zijn zinnen als stompjes is de taal in The Road, net zoals de talloze lichamen die het beschrijft, in ontbinding. McCarthy’s grote inspirator William Faulkner heeft het fenomeen taal in Absalom, Absalom! ooit eens beschreven als “het dunne en fragiele draadje (…) waarmee de geheime en eenzame levens van mensen met hun kleine hoekjes en randen zo nu en dan voor even aan de oppervlakte samenkomen voordat ze weer terug zinken in het duister…” Met The Road laat McCarthy zien hoe dun en fragiel dat draadje werkelijk is.

Engelse editie: Cormac McCarthy, The Road, Knopf. (Import: Nilsson & Lamm) ISBN: 0307265439