Wreedheden verstrengeld

In een stervenskoude januarinacht in 1716 wordt in Diemermeer een brutale inbraak gepleegd. De bewoners worden mishandeld en er wordt een fortuin gestolen. Aangezien een substantieel deel van de bewoners van de Herengracht een buiten heeft in de Diemermeer moet er snel en hard worden opgetreden. De Amsterdamse hoofdofficier Ferdinand van Collen is terughoudend in het erkennen van de urgentie van de zaak, maar zegt wel toe eraan te gaan werken.

Relaties, en wat ze teweegbrengen

Toevallig is op het moment dat Van Collen het bericht over de inbraak ontvangt zijn achterneef, Tobias van Thuynhuizen, op bezoek. Om indruk te maken op zijn buurvrouw vertelt die haar over de inbraak. En geïnteresseerd is deze buurvrouw, weduwe Kruytberg-Hop. Zo geïnteresseerd zelfs dat ze Van Thuynhuizen zo ver krijgt om aan Van Collen aan te bieden op te treden als kroniekschrijver: hij zal, als een soort secretaris, uitgebreid verslag doen van het onderzoek en de verhoren in de zaak – ter meerdere eer en glorie van de hoofdofficier uiteraard.

In de hoedanigheid van kroniekschrijver krijgt Tobias toegang tot de verhoren van de inmiddels opgepakte bendeleider Jacob Ferdinand Muller – Sjaco – en zijn bijvrouw Greet. Sjaco wordt gepresenteerd als de leider van een meedogenloze dievenbende, maar weigert te bekennen. Met die weigering begint een zoektocht naar gerechtigheid – door zowel Van Collen als Sjaco en de zijnen – die twee en een half jaar zal duren.

Voor de eeuwigheid

Het is Braam gelukt om de toon en stijl van de tijd te pakken te krijgen. De sfeer van het Nederland uit het begin van de achttiende eeuw is voelbaar aanwezig in het boek. Dat is een prestatie op zich, maar maakt ook dat het wellicht wat lastig tot leven komt. Het lezen vergt inspanning, maar is die wel waard. Sjaco is geen vluchtig boek, maar een historiografie van het Nederlands rechtssysteem.

In het achttiende-eeuwse Nederland waren martelingen toegestaan om een bekentenis los te krijgen. Sjaco wordt (meermaals) aan tortuur onderworpen met dat doel, maar houdt zijn mond. Het krijgen van een bekentenis was dan weer van belang om een rechtszaak uit te sluiten – behandeling door de rechtbank was voorbehouden aan gewichtige zaken. Als een notabele (met geld om een advocaat te betalen) uit de stad beschuldigd werd bijvoorbeeld, niet voor gewone criminelen. Tijdens de door Sjaco afgedwongen rechtsgang, met hulp van een door Van Collen te betalen advocaat, werd het nut van martelen in twijfel getrokken – tegengesproken zelfs.

Op de achtergrond
Het verhaal van Sjaco is ook een kapstok voor andere verhalen: over de moeizame relatie die Tobias heeft met zijn oom en zijn onderdrukte liefde voor zijn buurvrouw. Over de toestand van de stad Amsterdam rond 1717 en de ontberingen die de armen er moesten doorstaan. En ook de handel en wandel van de West-Indische Compagnie komt langs. De weduwe Kruytberg voelt zich persoonlijk betrokken bij Aphra Brens Oroonoko – een waargebeurd verhaal uit 1688 over slavernij en de wreedheden daarvan in Suriname – en pluist de boekhouding van wijlen haar man uit om tot schokkende ontdekkingen te komen. En ondertussen zet ze zich, samen met Tobias, in ter verdediging van Sjaco. Dan zit er tussen al die bezigheden door ook nog eens een liefdesverhaal verstopt dat maar op een paar momenten het voetlicht eist, maar voortdurend aanwezig is.

Zo wordt een groot grijs gebied van de Nederlandse geschiedenis behandeld in Sjaco, een gebied waar Nederland niet trots op hoeft te zijn. De ontoegankelijkheid van de rechtspraak, onderdrukking van de armen, corruptie bij de rijken en de slavenhandel. Ook beïnvloeding van de rechtsgang wordt besproken en de ongelijkheid van de Nederlandse samenleving aan het begin van de achttiende eeuw. Mede door die waarschuwingen tegen klassenjustitie en machtsmisbruik wordt Sjaco niet zozeer het verhaal van een crimineel die een volksheld werd door niets anders dan te zwijgen, maar veel meer een verhaal van hoogmoed en de val die daaraan gekoppeld is.