Boeken / Fictie

Hoop op uitstel van executie

recensie: Amin Maalouf (vert. Marianne Gossije) - De ontheemden

Een Frans-Libanese schrijver schrijft over een land dat veel lijkt op Libanon, met een hoofdpersoon die sinds lange tijd in Parijs woont. Is Amin Maaloufs De ontheemden daarmee autobiografisch te noemen? Misschien. Maar het is vooral een sterke roman over een moreel dilemma.

De ontheemden heet in het Frans Les desorientés en in die titel zit een mooie woordspeling. Adam, de hoofdpersoon van deze roman, is in de jaren zeventig uit Libanon geëmigreerd, net als veel van zijn vrienden. Zij wonen in Parijs, de VS of Brazilië; zij zijn, kortom, weggetrokken uit de Oriënt.

Amin Maalouf is naast romancier ook schrijver van essays en non-fictionele boeken, zoals bijvoorbeeld De ontregeling van de wereld. De materie is hetzelfde: de moeilijke morele positie waarin veel landen en personen verkeren. ‘Alles wat in contact komt met geweld wordt daar hoe dan ook slechter van,’ heet het in de uitspraak van Simone Weil die het motto van deze roman vormt. ‘Slaan en geslagen worden is een en dezelfde bezoedeling.’

Vrede

Maar is het geweld ontvluchten, wat Adam heeft gedaan, een goede optie? Zij die zijn achtergebleven in het door geweld verscheurde land vinden vaak van niet: zo ontliep hij de lasten van de oorlog, en hij durft in vredestijd wel weer terug te keren? Hoe maak je daar vrede mee?  

Adam en zijn vrienden waren vroeger een hechte vriendengroep, die door alle bevolkingsgroepen heen sneed. Adam is agnost, sommige vrienden waren moslim, anderen Joods, anderen christelijk. Eentje is steenrijk geworden, een ander is het klooster ingegaan, de laatste blijkt homoseksueel te zijn. Vroeger waren ze een hechte groep, een toonbeeld van tolerantie zou je zeggen; door de oorlog zijn ze uit elkaar gerukt en tegenover elkaar geplaatst.

Vergiffenis

Adam keert terug naar Libanon – dat overigens nooit zo genoemd wordt: alle personages spreken geforceerd over ‘het land’ of ‘de Levant’ – wanneer hij hoort dat een ‘vroegere vriend’ aan het sterven is. Een vroegere vriend, want deze Mourad heeft vreselijke dingen gedaan waar Adam het niet mee eens kon zijn. Hij heeft de vriendschap verbroken. Toch stapt Adam in Parijs op het vliegtuig, om nog een laatste keer met Mourad te praten. Misschien kunnen ze elkaar vergeven.

Hij komt te laat, maar keert niet stante pede terug naar Frankrijk. In Libanon probeert hij al schrijvend zijn gedachten te ordenen en dan komt langzaam het idee om een reünie te organiseren, waar alle nog levende vrienden bij zullen zijn. Op wonderbaarlijke, ja, aan de wetten van de literatuur gehoorzamende wijze wordt dit plan snel concreter. Deze ontwikkeling is wat te gemakkelijk en karikaturaal, maar uiteindelijk is dat niet heel relevant: De ontheemden is een krachtige en onderzoekende morele roman.

Uitstel van executie

Schijnbaar achteloos verwerkt Maalouf het dilemma, dat de kern van deze roman vormt, in zijn verhaal. Via levensechte personages onderzoekt hij hoe de burgeroorlog een groep geestverwanten uit elkaar kan drijven vanwege hun verschillende standpunten. Dat is knap, want al te vaak verzandt een dergelijke onderneming in een onleesbaar verhaal, bevolkt door kartonnen figuranten die te duidelijk een bepaald idee of aspect vertegenwoordigen. Dat is niet zo in De ontheemden, waar de personages organisch en natuurlijk aanvoelen.

Met het einde van de roman is iets vreemds aan de hand. Is De ontheemden het verhaal van een groep vrienden, of een allegorie voor een modern multicultureel land? De roman verenigt deze twee gedachten: natuurlijk is Adam de hoofdpersoon en vormt Libanon het decor van het meeste van de handelingen, maar daar tegenover staat een universeler verhaal. Dat verhaal gaat over de kracht van een conflict dat een hele samenleving ontwricht. Een oorlog vernietigt niet alleen mensenlevens, richt niet alleen schade aan in de steden, hij zindert door in intermenselijke relaties, tot lang nadat het conflict tot een einde is gebracht. Het enige waar een mens op mag hopen is, met de laatste woorden van de roman, ‘uitstel van executie’.