Boeken / Non-fictie

Hernieuwde aandacht voor de apostel

recensie: Alain Badiou - Paulus. De fundering van het universalisme

In de Antichrist rekent Nietzsche genadeloos af met de stichter van het christendom. Paulus’ christendom zou een door ressentiment geleid denken zijn dat de werkelijkheid niet aankan en daarom deze werkelijkheid ondergeschikt poogt te maken aan een fictieve, hogere wereld. De laatste drie decennia lijken de filosofen terug te komen op deze diskwalificatie van Paulus en zijn brieven. De brieven lijken meer te bevatten dan louter ressentiment. Temidden van de hernieuwde aandacht voor de apostel neemt de studie Paulus. De fundering van het universalisme van de Franse wijsgeer en romancier Alain Badiou een prominente plaats in.

De afgelopen jaren is er reeds een aantal werken van Badiou in vertaling verschenen, maar één boekje leek aan de aandacht van de Nederlandse vertalers te ontsnappen. De mooie Agora-reeks van Ten Have, die inmiddels menig wijsgerige tekst over religie en cultuur in het Nederlands ontsloten heeft, en de vertalers Dominiek Hoens en Jan De Wit hebben nu eindelijk de belangwekkende studie van Badiou in het Nederlands toegankelijk gemaakt.

Paulus als subject bij uitstek
Badious studie is kort maar niet eenvoudig. Hij maakt gebruik van een terminologie die hij elders in dikke boeken nauwkeurig heeft uitgewerkt en die hij in Paulus bekend veronderstelt. Begrippen zoals ‘waarheid’, ‘subject’ en ‘gebeurtenis’ die voortdurend langskomen, ontleent hij niet aan de brieven van Paulus zonder meer, maar heeft hij daarvoor al duidelijk gemunt. In deze studie laat hij dus zien dat zijn wijsgerige begrippenkader een nieuwe toegang biedt voor wat Paulus’ brieven ons te zeggen hebben.

De theologen en religieus geïnteresseerden zijn daarmee gewaarschuwd: hier is een interpreet aan het werk die niet geïnteresseerd is in Paulus’ religieuze boodschap maar vooral in zijn eigen wijsgerige agenda. Hij schrijft onomwonden: ‘Eigenlijk heb ik Paulus nooit met religie verbonden.’ Om daar verderop aan toe te voegen:

Voor mij is Paulus een denker-dichter van het événement en tegelijk degene die onveranderlijke trekken uitdrukt en in de praktijk brengt van wat we de militante figuur kunnen noemen.

In Paulus’ brieven vinden we dus de structuur terug die Badiou événement heeft gedoopt. In Paulus’ geval is deze gebeurtenis: ‘Jezus is verrezen’. Bovendien is de persoon van Paulus de militant bij uitstek: een militant is niets anders dan een mens die subject wordt, dat wil zeggen een mens die volhardt in zijn trouw aan de waarheid die aan het gegeven événement ontspruit.

Paulus als universalist
Badiou is bovenal geïnteresseerd in Paulus als een denker die voor het eerst heeft laten zien wat universalisme is. Universalisme betekent hier dat de gebeurtenis van waaruit Paulus leeft – de opstanding van Jezus – iedereen zonder uitzondering aangaat. Dit universalisme vindt Badiou bij uitstek terug in de uitspraak van Paulus uit de Galatenbrief: ‘Er zijn geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen – u bent allen één in Christus Jezus.’ Welke particuliere identiteit een mens ook mag hebben, en in welke particuliere omstandigheden hij of zij ook mag verkeren, in verhouding tot het événement hebben deze particuliere omstandigheden geen enkele waarde.

Badious interesse in dit universalisme is, zoals gezegd, geen religieuze. In de eerste plaats vindt hij in dit universalisme een alternatief voor het ‘differentie-denken’ dat decennialang bij Franse wijsgerige tijdgenoten zoals Deleuze en Derrida de boventoon heeft gevoerd. Dit denken benadrukt het belang van particularisme en differentie. Voor Badiou daarentegen zijn verschillen en particulariteiten het allergewoonste wat er is, zoals hij in het boekje De ethiek provocerend opmerkt. Alleen dat wat deze verschillen overstijgt en doorkruist en zo iedereen gelijkelijk aangaat vormt een uitzondering op dit doodgewone en verdient daarom met recht de kwalificatie ‘événement’.

Reacties op Badiou
Naast de zeer eigenzinnige inzet van Badious studie is Paulus van groot belang omdat het veel reacties heeft losgemaakt in de wijsgerige wereld. Vanaf deze studie heeft ook de psychoanalyticus van de cultuur, Slavoj Zizek, het christendom omarmd. In meerdere boeken komt hij terug op Badious denken en op zijn visie op Paulus’ christendom in het bijzonder. Maar naast deze instemming met Badious benadering klinken er ook veel kritische geluiden. Giorgio Agambens studie over Paulus, De tijd die resteert, is voor een belangrijk deel een verzet tegen Badious invalshoek van het universalisme, en genuanceerde denkers zoals Paul Ricoeur hebben hun bedenkingen geuit bij de nogal eenzijdige lezing die Badiou van Paulus geeft.  

Het lijkt in het licht van deze uiteenlopende reacties niet meer dan terecht dat dit boek in het Nederlands is vertaald. Om tegemoet te komen aan de moeilijkheid van Badious technische vocabulaire heeft vertaler Hoens een verhelderend inleidend essay geschreven. Eigenlijk rest er na lezing van dit boek nog maar één wens: wellicht dat de Agora-reeks in de toekomst ook het debat dat Badiou heeft geopend in het Nederlands toegankelijk kan maken? Vooral Agambens studie zou een mooie aanvulling zijn op die van Badiou.