~

Niet-Nederlands

Hun meest in het oogspringende vertaalproject is Finnegans Wake. Dit cyclische droomverhaal over kastelein Earwicker die belasterd wordt, bestaat uit vaak ongrijpbare zinnen. Ellenlange zinnen die opgebouwd zijn uit talloze woordspelingen, waarin een zestigtal talen door elkaar heen buitelen, waaronder ook het Nederlands. Naar eigen zeggen zette het vertaalduo Joyces boek dan ook om van het niet-Engels naar het niet-Nederlands. Finnegans Wake is een eindeloze woordenstroom die door je hoofd schuift tijdens een onrustige slaap.

Zesentwintig letters

Aan de hand van de zesentwintig letters uit het alfabet gaan Bindervoet en Henkes uiteenlopende kanten van deze unieke roman langs: de geboorte van het boek, het hoe en wat van de personages, de onderliggende systemen in Joyces roman, de typisch Wakeaanse woordspelingen, het gebruik van geluid, de rol die vader Joyce speelde enzoverder. Ook is een redevoering opgenomen die het duo gaf voor het Internationaal Wakeologisch Genootschap, waarin het een restauratie van de tekst afwijst. Deze zou nodig zijn doordat de drukker in 1939 honderden spelfouten en omissies heeft aangebracht in het boek. Daarnaast doet het tweetal verslag van twee van de jaarlijkse James Joyce conferenties die ze bezoeken. Het gehele boek wordt daarbij consequent in de eerste persoon meervoud geschreven.

Bindervoet en Henkes baseerden hun vertaling op het genealogisch onderzoek dat ze uitvoeren. Hoe bedoelde Joyce dit of dat woord precies? Ze doorzochten de tientallen werkschriftjes die de schrijver hanteerde, waarin woordenlijstjes of oerversies van passages staan. In elk land dat Joyce bezocht noteerde hij woorden. Hiernaast spelde hij de kranten op vreemdaandoende uitdrukkingen. Wanneer hij ze gebruikt had in zijn boek, dat bijna tot het eind Work In Progress heette, streepte hij ze in het schrift door.

Niet puzzelen

De lezer moet zich vooral niet al puzzelend door het boek heenwerken, benadrukken Bindervoet en Henkes. Daar hebben ze een hekel aan. Terwijl ze zelf tot in het kleinste detail willen weten welke verwijzing Joyce incorporeerde in weer één van zijn neologismen, moet de lezer associërend van het boek genieten. Als ze het hebben over het waarom van het jaar 1132, waarin het verhaal zich afspeelt, merken ze op:

Maar dat is allemaal nog niets vergeleken bij de verbanden die gelegd kunnen worden door het veelkoppige megabrein van het Joyceaanse mondiale lezerspubliek. En in feite is dat precies wat Joyce voor ogen had met zijn schijnbaar lukraak gekozen datum: niet de denotatie van 1132 doet er zoveel toe, maar vooral de connotatie (…).

Tekenend is in dit geval een dialoog die het tweetal verderop voert:

– Finnegans Wake onttrekt zich aan de representatie, zeker de eenduidige representatie, zoals je het over een duif hebt, dat je dan gewoon ‘een duif’ schrijft.

– In Finnegans Wake kun je het net zo goed over een druif hebben, en dan heb je het misschien toch over een duif, maar dan een die in trossen langsvliegt en wellicht in de rui is omdat hij de r in de maand heeft opgegeten.

– Realiteiten worden virtualiteiten, denotatie wordt connotatie. Alles vervloeit door dit machtige taalspel. Alle kunst wil muziek worden. En Finnegans Wake is daar het meest gelaagde en geslaagde voorbeeld van.

– Als mensen vragen: betekent het helemaal niets, moet het antwoord luiden: alleen in de zin waarin een fuga van Bach niks betekent.

– En het is alleen vertaalbaar in de zin waarin een fuga van Bach onvertaalbaar is. Maar niet onvertolkbaar dus.

Met dit in het achterhoofd is het dan verbazingwekkend dat de vertalers een twintigtal bladzijden verderop afgeven op verschillende postmoderne filosofen, die Joyce steevast waarderen. Hun bewering dat de lezer zelf de uiteindelijke schrijver is, wordt door het duo afgedaan met de opmerking: ‘Deze mensen zijn vooral geïnteresseerd in zichzelf en de galm die ze produceren.’ Een goedkoop wegwerpgebaar naar personen die iets gelijksoortigs beweren als zijzelf, gezien het voorgaande.

Persoonlijke vertaling

~

De Finnegancyclopedie is een interessante verkenning van James Joyce en zijn manier van werken. Dit is echter pas gaandeweg het boek het geval. Bij een dergelijk hermetische creatie is heldere secundaire literatuur prettig. Helaas houdt het vertalersduo zelf ook van woordspelig schrijven en lastig te volgen passages. Hierdoor zijn sommige hoofdstukken minder genietbaar. Deze aanpak voelt aan als een zwaktebod, waartoe het tweetal zich wellicht gedwongen voelde doordat het theoretisch minder onderlegd is dan taaltechnisch, of in ieder geval meer geïnteresseerd is in het laatste dan het eerste.

~

Ontelbare palmbomen voegden de kronkellijnen van het atol. Wolken met een groene kiel dreven boven de lagune. Ik besefte dat dit het ware blauw was, het onvervalste groen, het wezenlijke geel, en dat ik tot op dit moment nooit iets anders had gezien dan fletse aftreksels.

Paradijs?

Al snel blijkt dat er het een en ander af te dingen valt op die paradijselijkheid. De rauwe werkelijkheid van het leven op een eiland in de Pacifische Oceaan is verre van sprookjesachtig. De hitte is er ondraaglijk, water is er schaars, de vissen zijn veelal vergiftigd en de bodem is nagenoeg onvruchtbaar en sterk vervuild. Het door de incompetente regering geïmporteerde corned beef is nauwelijks een welkome aanvulling te noemen op het karige menu. Bier wordt al snel een belangrijke bron van calorieën met als bijkomend voordeel dat je het – in tegenstelling tot het water – niet eerst twee uur hoeft te koken.

De bewoners van Tarawa blijven goeddeels verstoken van informatie over de rest van de planeet: er is geen internet, geen tv en nauwelijks radio. De lokale radiozender, radio Kiribati , draait slechts de Macarena, en het ene uurtje Radio Australia per dag informeert nauwelijks over iets anders dan kangoeroes en dingo’s in nationaal park Wagga wagga. Tot overmaat van ramp zijn ook de manieren om van het eiland af te komen nogal gering. Verstoken van nieuws en afgesneden van de rest van de wereld zijn de eilanden een vergeten stukje aarde. Dat blijkt vooral ook uit de manier waarop grootmachten met dit soort eilandrijkjes omgaan: ze zijn een speelbal van landen als de VS en China, die naar believen atoomproeven doen en de territoriale wateren zonder scrupules leegvissen.

Schoolkrant

Troost vertelt dit verhaal op buitengewoon humoristische wijze, al ligt de humor er soms wat al te dik bovenop. De auteur heeft een bij vlagen wat schoolkrantachtige stijl met lange zinnen, die voorzien zijn van veel bijzinnen, ‘moeilijke woorden’ en bijzaken.

Laat ik vooropstellen dat ik geen enkele goede reden kon aanvoeren om naar Tarawa te trekken. Er stak niets Quaker-, Thoreau- of Gaugainachtigs achter om de westerse beschaving achter te laten, die ik overigens voor het grootste deel hoog heb zitten, vooral zoals ze zich in bepaalde gebieden van Italië manifesteert.

Aanvankelijk roept dit het beeld op van de puber die wel zijn kennis wil etaleren maar er niet in slaagt structuur in zijn tekst aan te brengen. Na verloop van tijd raakt de lezer er echter aan gewend dat dit de manier is waarop Troost informatie aan de man brengt. Informatie, die over het algemeen ook werkelijk interessant en relevant is. De zijpaden hebben een doel en doen de gaten in de structuur regelmatig vergeten. Alleen bij de uitweidingen over zijn Nederlandse familie en zijn eigen eerdere reizen blijft de irritatie af en toe opduiken.

Lamlendigheid

Troosts zijsporen over zijn afkomst en bereisdheid irriteren vooral omdat ze feitelijk nauwelijks iets bijdragen aan het verhaal. Wat het eiland met Maarten doet en hoe het leven er in dergelijke vergeten, afgelegen hoeken van deze planeet uitziet, zijn belangrijke thema’s in het boek. Dit past binnen het genre van ‘reis- en avonturenboeken’, waarin de hoofdpersoon aan het eind van de rit een stukje wijzer is geworden. Maarten is een lapzwans die het liefst zo weinig mogelijk verantwoordelijkheden op zich neemt. Omdat op Tarawa bitter weinig te doen blijkt buiten surfen, het huishouden en het staren naar de knipperende cursor in zijn tekstverwerkingsprogramma, verandert dit enigszins. Door de lamlendigheid van Tarawa raakt hij zijn eigen landerigheid voor een deel kwijt. Hij ziet zichzelf in de spiegel van het zich immer herhalende eilandleven en weet na dit inzicht het boek te schrijven dat eerder maar niet wilde ontstaan.